Inleiding

Na King Kong (1972) waagt Hermans zich in 1973 op uitnodiging van de vpro weer aan een scenario voor een televisiespel, ditmaal gebaseerd op de Historiën (ca. 450-420 v.Chr.) van de Griekse geschiedschrijver Herodotus. Hermans kiest voor een bewerking van het verhaal van Periander. De boekuitgave van het scenario, die wordt verzorgd door uitgeverij De Bezige Bij, ligt in november 1974 in de winkel, maar de uitzending liet op zich wachten. Het televisiespel ‘Periander’ wordt, in regie van Ruud van Hemert, op dinsdag 21 januari 1975 uitgezonden op Nederland 1.
In februari 1975 verschijnt bij Erven Thomas Rap in een oplage van 140 exemplaren een bibliofiele uitgave. Voor deze uitgave, die deels tegelijkertijd met de eerste druk geproduceerd werd, werd de tekst opnieuw gezet. De derde druk van Periander, die in 1981 verscheen en feitelijk een herdruk is van de eerste druk, vormt het uitgangspunt voor de tekst van de editie.

De tekstgeschiedenis van Periander biedt een overzicht van alle in het onderzoek gebruikte documentaire primaire bronnen, met bibliografische verwijzingen naar gedrukt materiaal en beschrijvingen van niet-openbaar toegankelijk archiefmateriaal; dit onderdeel bevat bovendien uniek beeldmateriaal uit het archief-Hermans.

De tekstbezorging van Periander bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van Periander samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.


De tekstgeschiedenis van Periander

De hieronder gepresenteerde lijst biedt een beknopt overzicht van alle overgeleverde primaire documentaire bronnen van Periander die van belang zijn voor de tekstgeschiedenis van het scenario. Deze zogenaamde ‘overlevering’ bestaat per bron uit drie onderdelen: een gecodeerde aanduiding van de bron (het sigle), een korte beschrijving van de bron met een datering en, indien van toepassing, een verwijzing naar de relevante nummers in de primaire Hermans-bibliografieën Het bibliografische universum van Willem Frederik Hermans van Janssen en Van Stek (verder: JS) of Schrijven is verbluffen van Delvigne en Janssen (verder: DJ).[1] Alle niet openbaar toegankelijke bronnen krijgen een beknopte documentaire beschrijving die direct vanuit de overlevering aanklikbaar is. De bronbeschrijvingen kunnen ook in chronologische volgorde worden geraadpleegd. Deze beschrijvingen geven via een aantal illustratieve voorbeelden aan hoe Hermans zijn teksten in de loop van een groot aantal jaren herzag en gaan ook in op de rol van derden (uitgevers, redacteuren, typografen, zetters, correctoren en lezers) bij dit voortdurende proces van herzien en verbeteren.[2] Aan de beschrijvingen gaat een korte bibliografische typering vooraf: deze bestaat achtereenvolgens uit het sigle, de beknopte beschrijving van de bron, omvang, datering, een verwijzing naar de plaats van herkomst en een eventuele signatuur. Bij bronnenmateriaal uit het archief-Hermans is een afbeelding toegevoegd.

[1] Zie voor een meer uitgebreide toelichting bij de Overlevering de Inleiding bij de Tekstgeschiedenis van de roman Conserve (Volledige Werken Deel 1).
[2] Uit het archiefonderzoek voor de tekstconstitutie blijkt dat Hermans incidenteel ook wijzigingen aanbracht in teksten die in een bloemlezing werden opgenomen. Ook die krijgen een aparte bronbeschrijving. Primaire bronnen zonder inhoudelijke correcties, die wel zijn opgenomen in Het bibliografische universum, krijgen geen aparte beschrijving.


Overlevering

verwijst naar een afbeelding afkomstig uit het archief-Hermans/collectie Frans A. Janssen

P1 Dummy voor de eerste druk van Periander (1974)
P2 Drukproef voor de eerste druk van Periander (1974)
D1 Eerste druk van Periander (1974) (JS 324)
P3 Dummy voor de tweede druk van Periander (1975)
P4 Dummy voor de tweede druk van Periander (1975)
D2 Tweede druk van Periander (1975) (JS 325)
D3 Derde druk van Periander (1981) (JS 326)

Bronbeschrijvingen van Periander

P1
Dummy voor de eerste druk van Periander
Omvang: 96 pagina’s
1974
Literatuurmuseum
WFH (Boeken) Primair/Met aantekeningen/Periander (1)

Een ongedateerde dummy voor de eerste druk van Periander wordt bewaard in het archief-Hermans. Alleen het eerste katern (16 pagina’s) van de dummy is gezet. Correcties ontbreken, wel schreef Hermans achterin de dummy met verschillende pennen zijn handtekening.

Pe_P1
© Milo van de Pol (Huygens ING) [Terug naar overlevering]


P2
Drukproef (kopie) voor de eerste druk van Periander
Omvang: 89 bladen
Augustus 1974
Collectie Frans A. Janssen

In de collectie van Frans Janssen bevindt zich een kopie van een drukproef voor de eerste druk van Periander die Janssen vroeg in het productieproces ontving. Op de kopie, waarop slechts vaag een klein aantal correcties van Hermans is te zien, schreef hij: ‘proeven van WH ontvangen aug. ’74’. Hermans verbeterde zetfouten (‘izch’ moest ‘zich’ worden), vulde een weggevallen uitroepteken aan en noteerde dat het aan Diogenes Laërtius ontleende citaat op de slotpagina in ‘een kader’ moest komen te staan.[1] Janssen had bij een zestal pagina’s opmerkingen, verbeterde de Griekse citaten die Hermans hoofdzakelijk uit Diogenes Laërtius, Lives of eminent Philosophers (1925) had overgenomen en schreef verwijzingen naar Hermans’ bronnen in de marge.[2]
Op 19 augustus 1974 was deze eerste drukproef door Ernst Nagel van De Bezige Bij ‘al voorgecorrigeerd’ aan Hermans gestuurd,[3] die hem niet lang na ontvangst naar Frans Janssen doorstuurde: ‘Zoals ik je beloofd heb, stuur ik je hierbij de drukproef van Periander. Mocht je er geen enkele drukfout of andere fout van belang in vinden, wil je dan deze proef direct terugsturen aan De Bezige Bij […]?’[4] Janssen bracht de genoemde correcties aan en retourneerde de proef: ‘Daar ik er enkele drukfouten in meen gezien te hebben die je toch zelf moet zien voor de proeven naar de drukker gaan, stuur ik je de proeven separaat terug. Ik heb mijn voorstellen tot correctie steeds met potlood aangebracht, zodat je gemakkelijk mijn aantekeningen weg kunt maken. […] Zijn het overigens “eerste proeven”? Als dat zo zou zijn, is een goede zetter aan het werk geweest: het ziet er prachtig uit.’[5] In oktober corrigeerde Hermans een volgende proef en schreef hij aan Frans Janssen: ‘Van Periander heb ik intussen de B. Bij-revisie gehad en het Grieks was keurig verbeterd op een hoofdletter na.’[6]

Pe_P2
© Milo van de Pol (Huygens ING) [Terug naar overlevering]


P3
Dummy in cassette voor de tweede druk van Periander
Omvang: 52 pagina’s
1974
Collectie Frans A. Janssen

Ook voor de bibliofiele tweede druk van Periander werden dummy’s vervaardigd. In deze dummy, die zich bevindt in de collectie van Frans Janssen, zijn alleen de eerste zestien pagina’s gezet. Correcties en aantekeningen ontbreken. In oktober liet Hermans aan uitgever Thomas Rap weten: ‘Het spijt me wel, maar het model van PERIANDER gaat me in toenemende mate slecht bevallen, hoe langer ik ernaar kijk. / Ik heb er de correspondentie die aan het maken van dit boek voorafgegaan is, nog eens op nagekeken. Van zoiets goedkoperigs (waarvoor dan f 125 betaald zou moeten worden!) is nooit sprake geweest. Als ik geweten had dat het dit zou worden, zou ik er nooit aan zijn begonnen en geprobeerd hebben iemand anders te interesseren voor mijn plannen.’[7]

Pe_P3
© Milo van de Pol (Huygens ING) [Terug naar overlevering]


P4
Dummy in cassette voor de tweede druk van Periander
Omvang: 52 pagina’s
1974
Literatuurmuseum

Hermans bond zelf losse katernen van de tweede druk van Periander in de band van een eerder model voor die uitgave. Onder het colofon schreef hij: ‘h.s., / door schrijver gebonden in linnen band van afgekeurde dummy’.[8] Correcties ontbreken, maar op een pagina omcirkelde Hermans wel lelijk zetsel. Frans Janssen, die per brief zijn bevindingen over de uitgave van Periander aan Hermans had laten weten, werd precies op die beschadiging gewezen: ‘Je kritiek op de uitvoering van de luxe Periander is eerder nog te mild en volkomen terecht. Te mild, omdat er op pagina 20 toch nog een beschadigde o is binnengeslopen die er niet was in de drukproeven.’[8]

Pe_P4
© Milo van de Pol (Huygens ING) [Terug naar overlevering]


[1] In de editie op p. 428.
[2] Zie Hermans’ eigen bronvermelding, in de editie op p. 364. Op de proef tekende Janssen ook verschillen aan met de latere ‘Rap-editie’. Als Janssen de drukproef aan Hermans retourneert (zie noot 5) stuurt hij ook kopieën ‘van de desbetreffende blz. uit de door jou gebruikte editie’ van Diogenes Laërtius. Eind 1974 zou De Revisor van Janssens hand een artikel over Periander publiceren: Frans A. Janssen, ‘Leve de democratie!’. In: De Revisor, 1 (1974), afl. 9-10 (december), p. 89-93, herdrukt met ondertitel ‘Over Periander’ in: id., Bedriegers en bedrogenen. Opstellen over het werk van Willem Frederik Hermans. Amsterdam 1980, p. 101-108.
[3] Ernst Nagel (Uitgeverij De Bezige Bij) aan Hermans, 19 augustus 1974, archief-Hermans.
[4] Hermans aan Frans Janssen, 22 augustus 1974, doorslag in archief-Hermans.
[5] Frans Janssen aan Hermans, 27 augustus 1974, archief-Hermans.
[6] Hermans aan Frans Janssen, 18 oktober 1974, archief-Hermans.
[7] Hermans aan Thomas Rap, 10 oktober 1974, doorslag in archief-Hermans.
[8] De door Hermans verwijderde lege pagina’s die in de dummy zaten, bewaarde hij bij de linnenband in de bijbehorende cassette van zwart plastic.
[9] Frans Janssen aan Hermans, 25 februari 1975 en Hermans aan Frans Janssen, 9 maart 1975, origineel resp. doorslag in archief-Hermans.


De tekstbezorging van Periander

De tekstbezorging bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van Periander samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.


Editeursingrepen

In de uitgave van Periander in de Volledige Werken zijn, op grond van het kritisch onderzoek van de basistekst (derde druk, 1981 (D3)) en de tekstvergelijking van voorafgaande boekdrukken en overige primaire en secundaire documentaire bronnen die relevant zijn voor de tekstgeschiedenis, de hieronder volgende correcties in de basistekst aangebracht. Na het paginacijfer en het regelnummer van de boekuitgave wordt eerst de verbeterde lezing vermeld, gevolgd door de oorspronkelijke, foutieve lezing van de basistekst. Indien een of meer voorafgaande versies de juiste lezing hebben wordt daarna via het sigle verwezen naar de meest recente tekstversie met deze lezing.

p. 364, r. 21 Diogenes Laërtius, Lives Diogenes Laërtius,Lives D2
p. 373, r. 35 enig verzet, sire. enig verzet, sire. (Wendt na dit woord zijn hoofd met een ruk naar rechts.) D2
p. 374, r. 1-2 Verzet? (Wendt na dit woord zijn hoofd met een ruk naar rechts.) Verzet? D2
p. 376, r. 23 kapitein (komt binnen). kapitein (komt binnen) D2
p. 386, r. 11 periander De mensen zijn niets De mensen zijn niets D2
p. 386, r. 12-13 heel wat leren. [nieuwe regel] kypselos heel wat leren. [nieuwe regel] periander [nieuwe regel] kypselos D2
p. 386, r. 14 φθαρταί, αἱ δὲ τιμαὶ φϑαρταί, ἁι δὲ τιμαὶ D2
p. 398, r. 1 de kapitein… De kapitein.. D2
p. 416, r. 16 lykofron (trekt zich los) lykofron (trekt zich los)[1]

[1] In de basistekst voor de editie en in de eerste druk uit 1974 staat de naam van het personage voor wie spreektekst of een instructie volgt steeds gecentreerd op een eigen regel, alleen in het genoemde geval wijkt dit af. Voor de editie werd de opmaak aangepast en is de tekst overal direct volgend op de naam komen te staan.


Witregels

In de uitgave van Periander valt het staartwit van de pagina nergens samen met een witregel.


Koppeltekens

In de uitgave van Periander komen geen afbrekingstekens voor die als koppelteken gelezen moeten worden.



Naar boven