Ludwig Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus (1975)

Selecteer een deel 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Cumulatief register

Ludwig Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus (1975)

Inleiding

In september 1973 werd Willem Frederik Hermans door uitgever Johan Polak benaderd om de Tractatus logico-philosophicus van Ludwig Wittgenstein (1889-1951) te vertalen. Hermans ging daarmee graag akkoord, maar het duurde nog tot oktober 1975 voor de vertaling uiteindelijk bij Uitgeverij Athenaeum-Polak & Van Gennep zou verschijnen. Na publicatie van de eerste druk volgden in de loop der jaren nog enkele gewijzigde herdrukken. De vijfde druk van Tractatus logico-philosophicus, die in november 1989 verscheen, vormt het uitgangspunt voor de tekst in de editie.

De tekstgeschiedenis van Tractatus logico-philosophicus biedt een overzicht van alle in het onderzoek gebruikte documentaire primaire bronnen, met bibliografische verwijzingen naar gedrukt materiaal en beschrijvingen van niet-openbaar toegankelijk archiefmateriaal; dit onderdeel bevat bovendien uniek beeldmateriaal uit het archief-Hermans.

De tekstbezorging van Tractatus logico-philosophicus bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van Zonlicht op Zaterdag samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.

De tekstgeschiedenis van Tractatus logico-philosophicus

De hieronder gepresenteerde lijst biedt een beknopt overzicht van alle overgeleverde primaire documentaire bronnen van Tractatus logico-philosophicus die van belang zijn voor de tekstgeschiedenis van het scenario. Deze zogenaamde ‘overlevering’ bestaat per bron uit drie onderdelen: een gecodeerde aanduiding van de bron (het sigle), een korte beschrijving van de bron met een datering en, indien van toepassing, een verwijzing naar de relevante nummers in de primaire Hermans-bibliografieën Het bibliografische universum van Willem Frederik Hermans van Janssen en Van Stek (verder: JS) of Schrijven is verbluffen van Delvigne en Janssen (verder: DJ).[1] Alle niet openbaar toegankelijke bronnen krijgen een beknopte documentaire beschrijving die direct vanuit de overlevering aanklikbaar is. De bronbeschrijvingen kunnen ook in chronologische volgorde worden geraadpleegd. Deze beschrijvingen geven via een aantal illustratieve voorbeelden aan hoe Hermans zijn teksten in de loop van een groot aantal jaren herzag en gaan ook in op de rol van derden (uitgevers, redacteuren, typografen, zetters, correctoren en lezers) bij dit voortdurende proces van herzien en verbeteren.[2] Aan de beschrijvingen gaat een korte bibliografische typering vooraf: deze bestaat achtereenvolgens uit het sigle, de beknopte beschrijving van de bron, omvang, datering, een verwijzing naar de plaats van herkomst en een eventuele signatuur. Bij bronnenmateriaal uit het archief-Hermans is een afbeelding toegevoegd.

[1] Zie voor een meer uitgebreide toelichting bij de Overlevering de Inleiding bij de Tekstgeschiedenis van de roman Conserve (Volledige Werken Deel 1).
[2] Uit het archiefonderzoek voor de tekstconstitutie blijkt dat Hermans incidenteel ook wijzigingen aanbracht in teksten die in een bloemlezing werden opgenomen. Ook die krijgen een aparte bronbeschrijving. Primaire bronnen zonder inhoudelijke correcties, die wel zijn opgenomen in Het bibliografische universum, krijgen geen aparte beschrijving.

Overlevering

verwijst naar een afbeelding afkomstig uit het archief-Hermans/collectie Frans A. Janssen

T¹	‘Ludwig Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus’ in De Revisor	(1974)	(DJ 450)
D¹	Ludwig Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus. Vertaald en van een nawoord en aantekeningen voorzien door W.F. Hermans	(1975)	(JS 472)
D^1m1	Correctie-exemplaar van de eerste druk van Tractatus logico-philosophicus	(1975)
M¹	Dossier Wittgenstein/De Revisor	(1976)
D^1m2	Correctie-exemplaar van de eerste druk van Tractatus logico-philosophicus	(1975-1976)
D2	Tweede druk van Tractatus logico-philosophicus	(1976)	(JS 473)
D^2m3	Correctie-exemplaar van de tweede druk van Tractatus logico-philosophicus	(1976-1977)
D3	Derde druk van Tractatus logico-philosophicus	(1982)	(JS 474)
D^3m4	Correctie-exemplaar van de derde druk van Tractatus logico-philosophicus	(1982)
D4	Vierde druk van Tractatus logico-philosophicus	(1986)	(JS 475)
D5	Vijfde druk van Tractatus logico-philosophicus	(1989)	(JS 476)

Bronbeschrijvingen van Tractatus logico-philosophicus

D^1m1
Correctie-exemplaar van de eerste druk van Tractatus logico-philosophicus
Omvang: 188 pagina’s
Oktober 1975
Literatuurmuseum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/Tractatus logico-philosophicus [2]

Het archief-Hermans bevat twee exemplaren met correcties van de eerste druk van Tractatus logico-philosophicus, waarvan het eerste een presentexemplaar is dat Hermans van uitgeverij de Bezige Bij in oktober 1975 kreeg toegezonden. Hermans voorzag het exemplaar aan de binnenzijde van het omslag van de datum, 24 oktober 1975. In dit exemplaar bracht hij maar een zeer beperkt aantal wijzigingen aan, vooral van zetfouten, waaronder enkele in de ‘Aantekeningen’.

M¹
Dossier Wittgenstein/De Revisor
1976
Literatuurmuseum
WFH (Dossier) Wittgenstein/De Revisor

In het archief-Hermans bevindt zich een dossier ‘Wittgenstein/De Revisor’ waarin Hermans een aantal besprekingen van zijn vertaling van de Tractatus logico-philosophicus verzamelde. De besprekingen bewaarde hij in een exemplaar van het juni 1976 verschenen nummer van het tijdschrift De Revisor, waarin Willem de Ruiter en Wim Stange in het artikel ‘Hermans zijn eigen Wittgenstein’ uitgebreid en zeer kritisch ingingen op Hermans’ Tractatus-uitgave, om hun stuk te besluiten met een lange ‘foutenlijst’.
In zijn exemplaar van De Revisor plaatste Hermans aantekeningen in de marges van het artikel, en ook de foutenlijst voorzag hij van uitgebreid commentaar. Af en toe schreef hij ‘ja’ bij een alternatieve vertaling van De Ruiter en Stange, maar meestal noteerde hij afkeurend ‘nee’, een enkele maal ook ‘ha ha’ of (bij een voorgestelde correctie op zijn vertaling in stelling 4.1271) nog explicieter ‘nee!’ en ‘zeer fout van deze jongens’.[1]
Het exemplaar van De Revisor diende ook als bewaarplaats van eerder verschenen recensies (soms in meer dan één exemplaar), die Hermans van uitgebreid commentaar had voorzien. Daartoe behoorde allereerst de recensie van J.J.A. Mooij, die op 17 december 1975 was verschenen in de Groningse Universiteitskrant. Hermans categoriseerde zijn aantekeningen in de marge, en vergeleek de opmerkingen van Mooij met die van Nico Kuiper, die Hermans tijdens zijn vertaling van adviezen had voorzien. Bij de kritische conclusie van Mooij: ‘Het hoge woord moet eruit: deze vertaling is lang niet zo goed als hij met een beetje meer adviezen en controle had kunnen zijn’, tekende Hermans een galgje met een poppetje voorzien van de initialen ‘NK’ in de marge. Ook van de recensies van Cornelis Verhoeven, Leopold de Buch en
G.H. de Vries bevinden zich becommentarieerde exemplaren in het dossier,[2] dat ook nog correspondentie met Nico Kuiper, J.J.A. Mooij en uitgeverij Athenaeum-Polak & Van Gennep bevat.

D^1m2
Correctie-exemplaar van de eerste druk van Tractatus logico-philosophicus
Omvang: 188 pagina’s
1975-1976
Literatuurmuseum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/Tractatus logico-philosophicus [1]

Het tweede in het archief-Hermans bewaarde exemplaar van de eerste druk van de vertaling van Tractatus logico-philosophicus heeft veel meer correcties en aantekeningen dan het presentexemplaar van de eerste druk (D^1m1). Hermans gebruikte dit tweede exemplaar langere tijd als werkexemplaar voor de inventarisatie van correcties, waarvan hij er een groot aantal noteerde op het stofomslag van het boek. Ook de Franse titelpagina verwijst naar correcties en aanvullingen. De meeste wijzigingen bracht Hermans aan met potlood, daarnaast zijn er ook wijzigingen in verschillende kleuren inkt.
Een deel van de correcties heeft betrekking op druk- en zetfouten, bijvoorbeeld in de nummeringen van de stellingen en in de formules, dat laatste vooral bij de ‘Aantekeningen’. De verbeteringen komen deels voort uit de opmerkingen die Hermans naar aanleiding van het verschijnen van de eerste druk in brieven van derden had ontvangen,[3] maar vooral ook bracht hij wijzigingen aan op basis van de vaak kritische opmerkingen die in recensies naar voren waren gebracht. Zo paste hij op basis van de recensie van Mooij in de stellingen 4.024 en 5.521 zijn eerdere vertaling van ‘verstaan’ (voor ‘verstehen’) aan naar ‘begrijpen’. En ook stelling 5.14 zou Hermans wijzigen. De formulering van de eerste druk (‘Als een volzin uit een andere volgt, dan zegt hij meer dan de andere en de andere minder dan deze’) werd door Mooij in de Universiteitskrant gekwalificeerd als een ‘aperte fout’, en ook De Vries en De Ruiter en Stange hadden bedenkingen bij deze vertaling. Hermans corrigeerde de formulering in het correctie-exemplaar naar ‘Als een volzin uit een andere volgt, dan zegt laatstgenoemde meer dan de eerste en de eerste minder dan de laatste’.[4]
Het correctie-exemplaar biedt ook voorbeelden van door Hermans overwogen wijzigingen, die hij uiteindelijk toch niet zou verwerken in latere drukken van de Tractatus-vertaling. Bij stelling 4.026 (‘De betekenissen van de enkelvoudige tekens (de woorden) moeten ons uitgelegd worden, anders kunnen we ze niet begrijpen. / Maar de zinnen begrijpen we vanzelf.’)[5] bijvoorbeeld, noteerde hij als alternatief voor de oorspronkelijke vertaling de formulering ‘met volzinnen doen we elkaar mededelingen’. De herformulering was de vervanging voor de door Mooij in de Universiteitskrant (‘aperte fout’) en G.H. de Vries in Intermediair (Hermans ‘verknoeit deze stelling door een vertaalfout’) geconstateerde vertaalfout, die Hermans desondanks liet staan, zoals hij berichtte in een brief aan Mooij: ‘De vertaalfout in 4.026 heb ik uit kwaadaardigheid gehandhaafd’.[6] Ook in stelling 4.0311 noteerde Hermans enkele vertaalvarianten die voortkwamen uit door Mooij en De Ruiter en Stange gemaakte kritische opmerkingen, maar ook hier liet hij zijn vertaling uiteindelijk ongewijzigd.
Een deel van de in dit correctie-exemplaar aangebrachte wijzigingen, waarvan ook weer een aantal voortkwam uit de Revisor-lijst van De Ruiter en Stange, werd niet ingewerkt in de tweede druk van de Tractatus logico-philophicus, maar Hermans nam deze aantekeningen en correcties (waaronder die in stellingen 3.23 en 4.021) grotendeels over in een correctie-exemplaar van deze tweede druk (D^2m3, zie hieronder), waarna ze alsnog werden verwerkt in een latere herdruk.

D^2m3
Correctie-exemplaar van de tweede druk van Tractatus logico-philosophicus
Omvang: 188 pagina’s
1976-1977
Literatuurmuseum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/Tractatus logico-philosophicus [3]

Blijkens de datering aan de binnenzijde van het omslag ontving Hermans een presentexemplaar van de tweede druk van zijn Tractatus-vertaling op 3 augustus 1976. Een paginaverwijzing in rode inkt op de Franse titelpagina heeft betrekking op een zetfout in de Duitse tekst (op p. 60, met ‘asDselbe gilt’ in plaats van ‘Dasselbe gilt’), waarbij Hermans in de marge aantekende ‘goed in eerste druk. Hoe kan dat?’. Behalve deze opmerking bevat het correctie-exemplaar een vrij groot aantal correcties in blauwe inkt, die gedeeltelijk werden overgenomen uit het voorafgaande correctie-exemplaar en die bijna allemaal volgen uit de kritieken van Mooij, De Vries en De Ruiter en Stange. In stelling 4.021 werd ‘zin’ veranderd in ‘volzin’, en ook de stellingen 4.064 en 4.12 hebben wijzigingen op woordniveau. Dat geldt ook voor stelling 5.501, waar Hermans ‘formele reeks’ aanpast naar ‘vormenrij’, hier een verbetering van een door De Ruiter en Stange opgemerkte inconsequentie van Hermans die de correcte vertaling eerder (in 4.1273) al wel gebruikte. In stelling 5.513 werd ‘en dus kun je zeggen’ op basis van de lijst van De Ruiter en Stange ‘en zo kun je zeggen’, alhoewel Hermans bij die vertaling in eerste instantie nog ‘nee’ had genoteerd. In 5.55 volgde hij ook het correctievoorstel van ‘mogelijke elementaire volzinnen’ naar ‘mogelijke vormen van de elementaire volzinnen’. Een laatste voorbeeld is de aanpassing, in stelling 6.3211, van ‘rein logisch’ naar ‘zuiver logisch’, zoals voorgesteld door zowel De Vries als De Ruiter en Stange, waar Hermans in eerste instantie nog ‘puur logisch’ had overwogen.
Het correctie-exemplaar bevat tevens een vel typoscript (doorslag), gedateerd ‘augustus 1977’, met een extra toelichting bij het nawoord van de derde druk waarin Hermans kort verklaarde dankbaar van de kritieken op zijn vertaling gebruik gemaakt te hebben: ‘De inmiddels verschenen kritieken op de vertaling, althans die van Prof. Dr. J.J.A. Mooij, Ir. G.H. de Vries en van het kwartet Willem de Ruiter, Wim Stange, Teus de Jong en Prof. S.J. Doorman, bevatten menige opmerking waar ik mijn voordeel mee heb gedaan.’ De derde druk, waarvan de verschijning aanvankelijk beoogd werd in het najaar van 1977, zou uiteindelijk pas in juni 1982 verschijnen.[7]

D^3m4
Correctie-exemplaar van de derde druk van Tractatus logico-philosophicus
Omvang: 188 pagina’s
1982
Literatuurmuseum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/Tractatus logico-philosophicus [4]

Een presentexemplaar van de derde druk van de Tractatus-vertaling ontving Hermans blijkens zijn datering aan de binnenzijde van het omslag op 7 juni 1982. Dit exemplaar bevat slechts enkele correcties, in stelling 6.33. Daar wijzigde Hermans een mogelijke fout in de Duitse tekst (‘die Möglichkeit einer logischen Form’) naar ‘seiner logischen Form’, en paste hij ook de Nederlandse vertaling aan. Bij de uiteindelijke herdruk zou Hermans toch afzien van de wijziging.[8]

[1] Hermans’ vertaling: ‘Want iedere veranderlijke treedt op als een constante vorm, die al haar waarden kan bezitten en die als formele eigenschap van deze waarden opgevat kan worden.’ Volgens De Ruiter en Stange was het ‘kan’ in Hermans’ formulering onjuist en zou de juiste vertaling ‘die al haar waarden bezitten […]’ zijn. Hermans paste in de derde druk (editie p. 731) wel het eerste deel van de zin aan, maar handhaafde verder zijn eigen vertaling.
[2] Zie voor een overzicht van de besprekingen de editie, ‘De ontstaans- en publicatiegeschiedenis van Ludwig Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus. Vertaald en van een nawoord en aantekeningen voorzien door W.F. Hermans (1975)’, p. 1069-1072.
[3] Zie de ‘Ontstaans- en publicatiegeschiedenis’ in de editie, p. 1074 e.v.
[4] Fragment in de editie op p. 759. In de door De Ruiter en Stange opgestelde foutenlijst in De Revisor, waarin de oorspronkelijke vertaling van Hermans als ‘blunder’ werd gekwalificeerd, noteerde Hermans in de marge ‘is verbeterd’.
[5] Fragment in de editie op p. 715.
[6] Hermans aan Hans Mooij, 15 april 1976 (doorslag archief-Hermans), zie ook de ‘Ontstaans- en publicatiegeschiedenis’ in de editie, p. 1075.
[7] Zie hiervoor ook de ‘Ontstaans- en publicatiegeschiedenis’ in de editie, p. 1076-1078.
[8] Hermans was door Henk Visser op de veronderstelde fout gewezen, en antwoordde hem: ‘Inderdaad, ‘‘seiner logischen Form’’ moet het natuurlijk zijn (Tract. 6.33, Prototract. 632) Ik zal het graag, met bronvermelding verbeteren, mocht er nog een vierde druk van mijn Tractatusvertaling komen, wat voorlopig wel niet geschieden zal.’ (Hermans aan Henk Visser, 7 september 1982, doorslag in archief Hermans) Mogelijk zag Hermans van de wijziging af na raadpleging van zijn brontekst. Schriften heeft hier de versie ‘einer logischen Form’.

De tekstbezorging van Tractatus logico-philosophicus

De tekstbezorging bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van Tractatus logico-philosophicus samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.

Editeursingrepen

In de uitgave van Tractatus logico-philosophicus in de Volledige Werken zijn, op grond van het kritisch onderzoek van de basistekst (vijfde druk, 19891 (D⁵)) en overige primaire en secundaire documentaire bronnen die relevant zijn voor de tekstgeschiedenis, de hieronder volgende correcties in de basistekst aangebracht. Na het paginacijfer en het regelnummer van de boekuitgave wordt eerst de verbeterde lezing vermeld, gevolgd door de oorspronkelijke, foutieve lezing van de basistekst. Indien een of meer voorafgaande versies de juiste lezing hebben wordt daarna via het sigle verwezen naar de meest recente tekstversie met deze lezing.

p. 671, r. 21	moet men zwijgen.	moet men zwijgen
p. 711, r. 8	geluidsteken-(letter-)schrift	geluidsteken- (letter-)schrift
p. 716, r. 34	die Argumentstellen versuchen	die Argumenstellen versuchen
p. 767, r. 7-8	de hiërarchieën van Russell	de hierarchieën van Russell
p. 771, r. 9	~ ~ p, ~ ~ ~ ~ p, etc.	~ ~ p, ~ ~ ~ ~ ~ p, etc.	D²
p. 781, r. 18	van de vorm ‘(¯ξ)’	(van de vorm ‘ξ’)	D²
p. 794, r. 28-29	alle ähnlichen Erscheinungen	alle ähni lichen Erscheinungen	D²
p. 794, r. 30	wirklich zwei verschiedene Tatsachen	wirklich zweverschiedene Tatsachen	D²
p. 805, r. 30	Ω´Ω^ν´x = Ω^ν+1´x Def.	Ω´Ω^ν´ = Ω^ν+1´x Def.
p. 808, r. 29	klar, daß man zu demselben	klar, daß men zu demselben
p. 825, r. 19	+ 1 + 1´ x = Ω^4´ x.	+ 1 + 1´ x = Ω^4´ x
p. 865, linker kolom, r. 1-2.	van de ‘streep van Sheffer’:	vande ‘streep van Sheffer’: