Het boek der boeken, bij uitstek (1986)

Selecteer een deel 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Cumulatief register

Inleiding

Ruim een jaar na de verschijning van Hermans’ lezing Relikwieën en documenten. Een toespraak (1985) verscheen juni 1986 in eenzelfde formaat Het boek der boeken, bij uitstek bij Uitgeverij De Bezige Bij. Het betrof de tekst van een lezing die Hermans op 8 maart van dat jaar in Antwerpen gehouden had bij de presentatie van het Winkler Prins Lexicon van de Nederlandse Letterkunde (1986). De eerste en enige druk van Het boek der boeken, bij uitstek vormt het uitgangspunt voor de tekst van de editie.

De tekstgeschiedenis van Het boek der boeken, bij uitstek biedt een overzicht van alle in het onderzoek gebruikte documentaire primaire bronnen, met bibliografische verwijzingen naar gedrukt materiaal en beschrijvingen van niet openbaar toegankelijk archiefmateriaal; dit onderdeel bevat bovendien uniek beeldmateriaal uit het archief-Hermans.

De tekstbezorging van Het boek der boeken, bij uitstek bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van Het boek der boeken, bij uitstek samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.

De tekstgeschiedenis van Het boek der boeken, bij uitstek

De hieronder gepresenteerde lijst biedt een beknopt overzicht van alle overgeleverde primaire documentaire bronnen van Het boek der boeken, bij uitstek die van belang zijn voor de tekstgeschiedenis van de uitgave. Deze zogenaamde ‘overlevering’ bestaat per bron uit drie onderdelen: een gecodeerde aanduiding van de bron (het sigle), een korte beschrijving van de bron met een datering en, indien van toepassing, een verwijzing naar de relevante nummers in de primaire Hermans-bibliografieën Het bibliografische universum van Willem Frederik Hermans van Janssen en Van Stek (verder: JS) of Schrijven is verbluffen van Delvigne en Janssen (verder: DJ).[1]
Alle niet openbaar toegankelijke bronnen krijgen een beknopte documentaire beschrijving die direct vanuit de overlevering aanklikbaar is. De bronbeschrijvingen kunnen ook in chronologische volgorde worden geraadpleegd. Deze beschrijvingen geven via een aantal illustratieve voorbeelden aan hoe Hermans zijn teksten in de loop van een groot aantal jaren herzag en gaan ook in op de rol van derden (uitgevers, redacteuren, typografen, zetters, correctoren en lezers) bij dit voortdurende proces van herzien en verbeteren.[2] Aan de beschrijvingen gaat een korte bibliografische typering vooraf: deze bestaat achtereenvolgens uit het sigle, de beknopte beschrijving van de bron, omvang, datering, een verwijzing naar de plaats van herkomst en een eventuele signatuur. Bij bronnenmateriaal uit het archief-Hermans is een afbeelding toegevoegd.

[1]Zie voor een meer uitgebreide toelichting bij de Overlevering de Inleiding bij de Tekstgeschiedenis van de roman Conserve (Volledige Werken Deel 1).
[2] Uit het archiefonderzoek voor de tekstconstitutie blijkt dat Hermans incidenteel ook wijzigingen aanbracht in teksten die in een bloemlezing werden opgenomen. Ook die krijgen een aparte bronbeschrijving. Primaire bronnen zonder inhoudelijke correcties, die wel zijn opgenomen in Het bibliografische universum, krijgen geen aparte beschrijving.

Overlevering

verwijst naar een afbeelding afkomstig uit het archief-Hermans/collectie Frans A. Janssen

M¹	Kladtyposcript van Het boek der boeken, bij uitstek	(1986)
M²	Typoscript (kopij) van Het boek der boeken, bij uitstek	(1986)
D¹	Eerste druk van Het boek der boeken, bij uitstek	(1986)	(JS 389)

Bronbeschrijvingen van Het boek der boeken, bij uitstek

M¹
Kladtyposcript van Het boek der boeken, bij uitstek
Omvang: [ 2 stroken ]
Februari/maart 1986
Collectie Frans A. Janssen

In de collectie van Frans A. Janssen bevindt zich een vroeg typoscript van Hermans’ lezing ‘Het boek der boeken bij uitstek’ op twee stroken telexpapier. De stroken, elk ongeveer een meter in lengte,[1] zijn ongedateerd, maar de uitnodiging op 8 maart 1986 ‘een korte lezing’ te houden ontving Hermans in de laatste week van januari 1986.[2] Beide stroken zijn voorzien van het reliëfstempel ‘Willem Frederik Hermans’ en bevatten een groot aantal doorhalingen en toevoegingen in potlood en blauwe balpen. Het overgrote deel van deze aantekeningen dateert van vóór Hermans’ lezing op 8 maart, maar ook na de lezing bracht hij wijzigingen op het kladtyposcript aan.[3] Steeds gaat het om betrekkelijk kleine aanvullingen, herformuleringen en verbeteringen. Op een plek wisselen twee opeenvolgende alinea’s van plaats.
Op de achterkant van de tweede strook staat het adres van Paul de Wispelaere, redacteur van Nieuw Wereldtijdschrift, dat de lezing gedeeltelijk wilde publiceren. Op 14 maart 1986 stuurde Hermans ‘het fragment uit mijn redevoering’ aan De Wispelaere.[4] Op het typoscript gaf Hermans in de marge aan welke passage[5] bestemd was voor het tijdschrift. Toen de publicatie in het Nieuw Wereldtijdschrift niet voor de boekuitgave bleek te kunnen verschijnen besloot de redactie van Hermans’ stuk af te zien: ‘Deze week hoor ik […] van de Bezige Bij, dat men daar volop bezig is met de productie in brochure-vorm van uw lezing “Het boek der boeken bij uitstek”. Als alles goed gaat […] zou die brochure er al zeer snel zijn. En dan zou de publicatie van een uittreksel in het nwt, gezien onze moeizame druktermijn van twee maanden, een na-publicatie worden. Ik hoop dat u begrijpt dat zulks niet kan […]. / Ik hoop eveneens dat deze brief u tijdig bereikt, zodat u het stuk nog in de veel snellere nrc, bijvoorbeeld, kunt voorpubliceren.’[6]

M²
Typoscript (kopij) van Het boek der boeken, bij uitstek
Omvang: [ 8 pagina’s ]
Maart 1986
Archief Uitgeverij De Bezige Bij

Nog geen week na zijn lezing stuurde Hermans op 14 maart 1986 de kopij voor Het boek der boeken, bij uitstek naar De Bezige Bij: ‘Zoals afgesproken stuur ik je hierbij de tekst van mijn Antwerpse lezing. Maak er maar een mooi boekje van.’[7] Dit acht vellen tellende typoscript met handschriftelijke correcties, dat op de uitgeverij werd aangevuld met drie vellen voorwerk en een omslagontwerp,[8] diende als kopij voor de boekuitgave. Het wordt bewaard in het archief van Uitgeverij De Bezige Bij en is op twee plaatsen voorzien van het stempel ‘master copy’, met een paraaf en met de datering ‘26/3/86’.
Hermans verwerkte nagenoeg alle aantekeningen van het kladtyposcript M¹ op deze kopij en bracht tijdens het typen ook nieuwe wijzigingen aan. Een enkele keer voegde hij een zinsnede of een nieuwe zin toe, zoals: ‘en vrouwen, helden, heiligen, dichters, schilders en begijntjes,’ en ‘Niet alleen gelezen, maar aangehaald in dagbladen, parlementaire redevoeringen en preken.’[9] De laatste pagina voorzag Hermans, conform de uiteindelijke boekuitgave, van de datering ‘Parijs, 6 maart 1986’. Het typoscript bevat ook handschriftelijke aanvullingen en correcties. Een aantal daarvan, in blauwe inkt, is van Hermans, daarnaast zijn in groene inkt redactionele en stilistische correcties van een redacteur.
Het typoscript verschilt op enkele plaatsten van de uiteindelijke boekuitgave. Het meest in het oog springt de alinea: ‘De een zal zeggen dat de kalief groot gelijk had, toen hij al die kwakzalvers een kop kleiner wilde maken en alleen de kundige dokter behouden. / De ander zal tegenwerpen dat juist Baktichua’s nederigheid hem ertoe bracht deze opruiming onder zijn broeders in de geneeskunst te voorkomen. / Maar we kunnen evengoed beweren dat hij die prutsers juist graag in leven wilde houden, om hen voortdurend te verblinden met zijn eigen genialiteit.’ In de boekuitgave werd dit een alinea die begint met: ‘Ik voor mij vind dat de kalief groot gelijk had […]’.[10]

[1] Een niet overgeleverd kladtyposcript van Relikwieën en documenten. Een toespraak (1985) kwam op vergelijkbare wijze tot stand. Zie hiervoor de Commentaar bij Relikwieën en documenten. Een toespraak in Willem Frederik Hermans, Volledige werken, deel 14. Amsterdam 2011, p. 784.
[2] Veerle Weverbergh (Uitgeverij Manteau) aan Hermans, 27 januari 1986, origineel in archief-Hermans. Zie hiervoor ook de Commentaar bij Het boek der boeken, bij uitstek in de editie, p. 788.
[3] Het kladtyposcript is vergeleken met een geluidsopname van de lezing die op 7 maart 1986 plaatsvond, toen Hermans de tekst een dag voor de lezing thuis nog een keer repeteerde. Archief Willem Frederik Hermans instituut: WFH Lexicon Thuis 7-3-86. De opname is online te beluisteren: http://www.willemfrederikhermans.nl/tekst/herm014boek02_a01/colofon.htm.
[4] Hermans aan Paul de Wispelaere (Nieuw Wereldtijdschrift), 14 maart 1986, doorslag in archief-Hermans.
[5] Het gaat om het fragment vanaf ‘Moderne boeken worden […]’), in de editie op p. 72-77.
[6] Herman De Coninck (Nieuw Wereldtijdschrift) aan Hermans, 19 mei 1986, origineel in archief-Hermans (ook in Herman De Coninck, Een aangename postumiteit. Brieven 1965-1997. Amsterdam/Antwerpen 2004, p. 245).
[7] Hermans aan De Bezige Bij, 14 maart 1986, doorslag in archief-Hermans.
[8] Op het omslagontwerp en in het voorwerk staan aantekeningen die betrekking hebben op de productie van het boek. Het gaat om titelgegevens, typografische aanwijzingen en instructies voor het zetten, zoals ‘zetten als model doch wèl inspringen bij nieuwe alinea’.
[9] Citaten in de editie respectievelijk op p. 69 en p. 76.
[10] In de editie op p. 70. Op het typoscript is in het fragment door een redacteur alleen de schrijfwijze van ‘Baktichua’ met potlood omcirkeld, de andere wijzigingen zijn in een later stadium aangebracht.

De tekstbezorging van Het boek der boeken, bij uitstek

De tekstbezorging bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van Het boek der boeken, bij uitstek samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.

Editeursingrepen

In de uitgave van Het boek der boeken, bij uitstek in de Volledige Werken zijn, op grond van het kritisch onderzoek van de basistekst (eerste en enige druk, 1986 (D¹)) en de tekstvergelijking met overige primaire en secundaire documentaire bronnen die relevant zijn voor de tekstgeschiedenis, geen correcties aangebracht.