Willem Frederik Hermans Volledige Werken

Inleiding

Vrijwel direct nadat midden maart 1962 bij De Bezige Bij onder de titel Drie drama’s een bundeling van toneelteksten van Hermans was verschenen, kwam bij dezelfde uitgever ook De woeste wandeling uit. Het betrof de boekuitgave van een in 1959-1960 in opdracht van het Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen geschreven filmscenario. Ondanks pogingen van het Productiefonds voor Nederlandse Films, dat onder meer een advertentie liet plaatsen, zou het tot een verfilming nooit komen. Voor de vier drukken die van De woeste wandeling verschenen werd steeds hetzelfde zetsel gebruikt en Hermans bracht geen inhoudelijke wijzigingen aan in zijn tekst. De vierde druk, uit 1981, vormt het uitgangspunt voor de tekst van de editie.

De tekstgeschiedenis van De woeste wandeling biedt een overzicht van alle in het onderzoek gebruikte documentaire primaire bronnen, met bibliografische verwijzingen naar gedrukt materiaal en beschrijvingen van niet-openbaar toegankelijk archiefmateriaal; dit onderdeel bevat bovendien uniek beeldmateriaal uit het archief-Hermans.

De tekstbezorging van De woeste wandeling bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van De woeste wandeling samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.

De tekstgeschiedenis van De woeste wandeling

De hieronder gepresenteerde lijst biedt een beknopt overzicht van alle overgeleverde primaire documentaire bronnen van De woeste wandeling die van belang zijn voor de tekstgeschiedenis van het scenario. Deze zogenaamde ‘overlevering’ bestaat per bron uit drie onderdelen: een gecodeerde aanduiding van de bron (het sigle), een korte beschrijving van de bron met een datering en, indien van toepassing, een verwijzing naar de relevante nummers in de primaire Hermans-bibliografieën Het bibliografische universum van Willem Frederik Hermans van Janssen en Van Stek (verder: JS) of Schrijven is verbluffen van Delvigne en Janssen (verder: DJ).[1] Alle niet openbaar toegankelijke bronnen krijgen een beknopte documentaire beschrijving die direct vanuit de overlevering aanklikbaar is. De bronbeschrijvingen kunnen ook in chronologische volgorde worden geraadpleegd. Deze beschrijvingen geven via een aantal illustratieve voorbeelden aan hoe Hermans zijn teksten in de loop van een groot aantal jaren herzag en gaan ook in op de rol van derden (uitgevers, redacteuren, typografen, zetters, correctoren en lezers) bij dit voortdurende proces van herzien en verbeteren.[2] Aan de beschrijvingen gaat een korte bibliografische typering vooraf: deze bestaat achtereenvolgens uit het sigle, de beknopte beschrijving van de bron, omvang, datering, een verwijzing naar de plaats van herkomst en een eventuele signatuur. Bij bronnenmateriaal uit het archief-Hermans is een afbeelding toegevoegd.

[1] Zie voor een meer uitgebreide toelichting bij de Overlevering de Inleiding bij de Tekstgeschiedenis van de roman Conserve (Volledige Werken Deel 1).
[2] Uit het archiefonderzoek voor de tekstconstitutie blijkt dat Hermans incidenteel ook wijzigingen aanbracht in teksten die in een bloemlezing werden opgenomen. Ook die krijgen een aparte bronbeschrijving. Primaire bronnen zonder inhoudelijke correcties, die wel zijn opgenomen in Het bibliografische universum, krijgen geen aparte beschrijving.

Overlevering

verwijst naar een afbeelding afkomstig uit het archief-Hermans/collectie Frans A. Janssen

M1	Gestencild manuscript van ‘De woeste wandeling’	(1960)
P1	Drukproef voor de eerste druk van De woeste wandeling	(1962)
D1	Eerste druk van De woeste wandeling	(1962)	(JS 195)
D2	Tweede druk van De woeste wandeling	(1962)	(JS 196)
D3	Derde druk van De woeste wandeling	(1974)	(JS 197)
D4	Vierde druk van De woeste wandeling	(1981)	(JS 198)

Bronbeschrijvingen van De woeste wandeling

M¹
Gestencild manuscript van ‘De woeste wandeling’
Omvang: 68 pagina’s
November 1960
Literatuurmuseum
WFH (manuscript) De woeste wandeling

In archief-Hermans worden twee gestencilde exemplaren van een nettyposcript van Hermans’ scenario bewaard, beide in een ringband en met een klein aantal aantekeningen van Hermans. Het scenario begint met een ‘Kort overzicht van de inhoud’, dat niet in de boekuitgave werd overgenomen. Beide exemplaren hebben dezelfde aantekeningen in pen, vaak gaat het om technische toevoegingen en wijzigingen. ‘Close-up’ wordt bijvoorbeeld op meerdere plaatsen ‘Big Close-up’ en ‘Half shot’ wordt een aantal keer ‘Two shot’.[1] De naam van het schip, in het typoscript een open plek, werd met pen ingevuld: ‘Blijdenstein’. Een enkele keer werd tekst doorgehaald (‘Hoe dan ook, ik kan niet dag en nacht klaar staan’ werd bijvoorbeeld ‘Ik kan niet dag en nacht klaar staan’).[2]
De boekuitgave wijkt op enkele plaatsen af van het gestencilde typoscript. De grote lijn van de vertelling bleef ongewijzigd, maar Hermans laste wel nieuwe scènes in, waaronder de scène in de drankenwinkel vlak voor het slot.[3] Ook het alternatieve slot in de boekuitgave is nieuw.[4]
Op 21 maart 1960 stuurde Hermans zijn filmscenario aan J. Hulsker van de afdeling Kunsten van het Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen.[5] In november van dat jaar had men het scenario vermenigvuldigd: ‘Zoals door Dr. J. Hulsker aan U is toegezegd, is dezerzijds zorg gedragen voor de vermenigvuldiging van het door U op verzoek van het Bestuur van de Stichting Productiefonds voor Nederlandse F[ilms] vervaardigde scenario “De woeste wandeling”. [6] Bij hoge uitzondering was het fonds bereid producenten van Hermans’ scenario op de hoogte te brengen en liet het fonds een advertentie plaatsen in het blad van de Nederlandse Bioscoopbond.[7]

© Milo van de Pol (Huygens ING) [Terug naar overlevering]

P¹
Drukproef voor de eerste druk van De woeste wandeling
Omvang: 119 pagina’s
December 1962
Literatuurmuseum
WFH (Drukproeven) De woeste wandeling

Van De woeste wandeling bleef een door Hermans zelf ingebonden drukproef bewaard.[8] Op de ongedateerde proef staan correcties en aanwijzingen in verschillende kleuren inkt. Hermans corrigeerde de proef met een rode en een zwarte pen en een corrector bracht in blauwe inkt correcties aan van redactionele aard. In groene inkt werden technische aanwijzingen voor de zetter op de proef geschreven.
Op tweeëntwintig pagina’s staat aangegeven dat er een regel te veel tekst is gezet en veel van Hermans correcties dienden om dat op te lossen. De oplossing was ofwel om een zin korter te formuleren,[9] een regeleinde te laten vervallen,[10] of, een enkele keer, een éénregelige zin volledig te schrappen.[11] Incidenteel haalde Hermans een wijziging van de corrector door en op de slotpagina veranderde hij ‘Er is ook een veel vrolijker slot denkbaar.’ in ‘er is ook een veel minder destructief slot denkbaar…’[12]
Eind december ontving Hermans de drukproef van zijn uitgever: ‘Bijgaand zenden wij U de eerste proeven van DE WOESTE WANDELING pag 1 t/m 119 (compleet) met bijbehorende kopy. / Deze proeven zijn reeds door onze corrector gecorrigeerd, die er wat z.g. vraagtekens in heeft laten zitten.’[13]

© Milo van de Pol (Huygens ING) [Terug naar overlevering]

[1] Sommige technische aanwijzingen, zoals ‘big close-up’, kwamen voor de boekuitgave te vervallen.
[2] In de editie op p. 161.
[3] In de editie op p. 233.
[4] In de editie op p. 234, vanaf ‘er is ook een veel minder destructief slot denkbaar…’ Ook Rob Delvigne schreef over de verschillen tussen het gestencilde scenario en de boekuitgave. Zie: Rob Delvigne, ‘Hermans’ scenario’s’. In: Literatuur, 14 (1997), afl. 1, p. 13-19.
[5] Hermans aan J. Hulsker (Afdeling Kunsten van het Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen), 21 maart 1960, archief-Hermans.
[6] J.G.J. Bosman (Stichting Productiefonds voor Nederlandse Films) aan Hermans, 18 november 1960, archief-Hermans.
[7] Zie p. 465 van de commentaar in de editie.
[8] Hermans naaide de losse katernen aan elkaar en voorzag het geheel van een papieren omslag. Een omslagontwerp en een zetinstructie voor de eerste druk van De woeste wandeling bevinden zich in het archief van De Bezige Bij.
[9] ‘Men ziet de oude mevrouw Stein haar mantel aantrekken’ werd bij voorbeeld ‘Oma Stein trekt mantel aan’ en ‘Hoe verhuurt U het mevrouw Boormeester? Gestoffeerd of gemeubileerd?’ werd ‘Wat is het? Gestoffeerd of gemeubileerd?’. In de editie resp. op p. 147 en 150.
[10] ‘In het bureau’ en ‘Thuis bij de familie Stein Jr.’, resp. op p. 207 en 209 van de editie, staan op de proef op een aparte regel. Deze wijzigingen hebben geleid tot inconsequenties, want op andere plaatsen, waar geen ruimte hoefde te worden gewonnen, bleven vergelijkbare zinnen op een eigen regel staan.
[11] Na ‘Iedereen stapt in, de tweeling naast de chauffeur, de anderen achterin.’ staat op een nieuwe regel op de proef het doorgehaalde zinnetje ‘De wagen rijdt weg.’ Zie in de editie de passage op p. 156.
[12] In de editie op p. 234.
[13] Uitgeverij De Bezige Bij aan Hermans, 20 december 1961, archief-Hermans.

De tekstbezorging van De woeste wandeling

De tekstbezorging bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van De woeste wandeling samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.

Editeursingrepen

In de uitgave van De woeste wandeling in de Volledige Werken zijn, op grond van het kritisch onderzoek van de basistekst (vierde druk, 1981 (D⁴)) en de tekstvergelijking van voorafgaande boekdrukken en overige primaire en secundaire documentaire bronnen die relevant zijn voor de tekstgeschiedenis, de hieronder volgende correcties in de basistekst aangebracht. Na het paginacijfer en het regelnummer van de boekuitgave wordt eerst de verbeterde lezing vermeld, gevolgd door de oorspronkelijke, foutieve lezing van de basistekst. Indien een of meer voorafgaande versies de juiste lezing hebben wordt daarna via het sigle verwezen naar de meest recente tekstversie met deze lezing.

Witregels

Op de volgende pagina’s in de uitgave van De woeste wandeling valt het staartwit van de pagina samen met een witregel:

p. 139
p. 147
p. 168
p. 176
p. 193
p. 196
p. 200
p. 213
p. 226
p. 230

Koppeltekens

In de uitgave van De woeste wandeling moet het afbrekingsteken in het hieronder vermelde woord als koppelteken gelezen worden: