Een heilige van de horlogerie (1987)

Selecteer een deel 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Cumulatief register

Inleiding

Nadat Hermans met zijn werk aan de roman Au pair (1989) in een impasse was geraakt, schreef hij vanaf oktober 1986 in korte tijd Een heilige van de horlogerie. Blijkens een notitie in een correctie-exemplaar was die roman in eerste versie dezelfde maand nog klaar, waarna in juli 1987 een nettyposcript richting Uitgeverij De Bezige Bij kon.
De eerste druk van Een heilige van de horlogerie verscheen in oktober 1987, in een oplage van meer dan 46.000 exemplaren. Ruim een half jaar later verscheen de twee druk in een veel kleinere oplage die nog geen tiende besloeg van die van de eerste druk. Bij leven van Hermans kwam hierna in 1994 alleen nog een grootletter uitgave van de roman uit. De tweede druk uit 1988 vormt het uitgangspunt voor de tekst van de editie.

De tekstgeschiedenis van Een heilige van de horlogerie biedt een overzicht van alle in het onderzoek gebruikte documentaire primaire bronnen, met bibliografische verwijzingen naar gedrukt materiaal en beschrijvingen van niet-openbaar toegankelijk archiefmateriaal; dit onderdeel bevat bovendien uniek beeldmateriaal uit het archief-Hermans.

De tekstbezorging van Een heilige van de horlogerie bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van Een heilige van de horlogerie samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.

De tekstgeschiedenis van Een heilige van de horlogerie

De hieronder gepresenteerde lijst biedt een beknopt overzicht van alle overgeleverde primaire documentaire bronnen van Een heilige van de horlogerie die van belang zijn voor de tekstgeschiedenis van de roman. Deze zogenaamde ‘overlevering’ bestaat per bron uit drie onderdelen: een gecodeerde aanduiding van de bron (het sigle), een korte beschrijving van de bron met een datering en, indien van toepassing, een verwijzing naar de relevante nummers in de primaire Hermans-bibliografieën Het bibliografische universum van Willem Frederik Hermans van Janssen en Van Stek (verder: JS) of Schrijven is verbluffen van Delvigne en Janssen (verder: DJ).[1] Alle niet openbaar toegankelijke bronnen krijgen een beknopte documentaire beschrijving die direct vanuit de overlevering aanklikbaar is. De bronbeschrijvingen kunnen ook in chronologische volgorde worden geraadpleegd. Deze beschrijvingen geven via een aantal illustratieve voorbeelden aan hoe Hermans zijn teksten in de loop van een groot aantal jaren herzag en gaan ook in op de rol van derden (uitgevers, redacteuren, typografen, zetters, correctoren en lezers) bij dit voortdurende proces van herzien en verbeteren.[2] Aan de beschrijvingen gaat een korte bibliografische typering vooraf: deze bestaat achtereenvolgens uit het sigle, de beknopte beschrijving van de bron, omvang, datering, een verwijzing naar de plaats van herkomst en een eventuele signatuur. Bij bronnenmateriaal uit het archief-Hermans is een afbeelding toegevoegd.

[1] Zie voor een meer uitgebreide toelichting bij de Overlevering de Inleiding bij de Tekstgeschiedenis van de roman Conserve (Volledige Werken Deel 1).
[2] Uit het archiefonderzoek voor de tekstconstitutie blijkt dat Hermans incidenteel ook wijzigingen aanbracht in teksten die in een bloemlezing werden opgenomen. Ook die krijgen een aparte bronbeschrijving. Primaire bronnen zonder inhoudelijke correcties, die wel zijn opgenomen in Het bibliografische universum, krijgen geen aparte beschrijving.

Overlevering

verwijst naar een afbeelding afkomstig uit het archief-Hermans/archief De Bezige Bij

M¹	Typoscript (kopij) van Een heilige van de horlogerie	(1987)
D^1HeHo	Een heilige van de horlogerie (fragment)	(1987)
D¹	Eerste druk van Een heilige van de horlogerie	(1987)	(JS 392)
D^1m1	Correctie-exemplaar van de eerste druk van Een heilige van de horlogerie
D²	Tweede druk van Een heilige van de horlogerie	(1988)	(JS 393)
D^2m2	Correctie-exemplaar van de tweede druk van Een heilige van de horlogerie
D³	Derde druk van Een heilige van de horlogerie	(1994)	(JS 394)

Bronbeschrijvingen van Een heilige van de horlogerie

M¹
Typoscript (kopij) van Een heilige van de horlogerie
Omvang: 90 bladen, voorafgegaan door proefzetsel van de eerste dertig pagina’s
Juli 1987
Archief De Bezige Bij

In het archief van Uitgeverij De Bezige Bij bevindt zich een kopie van het typoscript van Een heilige van de horlogerie die als kopij voor de roman diende. De eerste tien vellen van dit gekopieerde typoscript ontbreken en zijn vervangen door kopieën van eerder vervaardigd proefzetsel van de eerste dertig pagina’s van het uiteindelijke boek.[1] Het eerste vel van de kopij is voorzien van het stempel ‘MASTER COPY’ en de datering ‘31/7/87’. Alle vellen zijn geparafeerd door Hermans’ vaste redactrice Gerry Bruil, die ook aantekende dat er gebruik moest worden gemaakt van Franse aanhalingstekens.
Het typoscript werd op 9 juli door Frans Janssen, die Hermans in Parijs had opgezocht, meegenomen naar Nederland. Bezige Bij-directeur Dolf Hamming haalde het een dag later bij Janssen op. Janssen, die het typoscript gefotokopieerd had, liet Hermans na lezing weten: ‘Deze eerste lektuur […] bracht me een enkel punt dat ik niet goed begrijp. / – Gezien onder het aspect van een technisch verhaal vertelt Constantin een voorbije geschiedenis. Niet consistent is dan blz. 24, waar hij opeens over “vandaag” spreekt: het verhaal zou dan het karakter van een dagboek krijgen (wat erop volgt is in stukjes beleefd en in stukjes opgeschreven), maar al spoedig blijkt dat de auteur dit procédé niet volgt. M.i. kan dan dit “vandaag” op blz. 24 beter weg. / – Een heel flauwe vraag: hoefde Constantin niet terug naar het paleis om ramen dicht te doen of althans toezicht te houden op de hulpjes die dit doen? (blz. 50)[2]
In een antwoordbrief gaat Hermans op beide kwesties in: ‘Wat je twee opmerkingen betreft, het volgende: / “Vandaag” is een fout, ontstaan doordat de eerste versie van het verhaal in de tegenwoordige tijd was geschreven. Toen ik al een eind op weg was, besefte ik dat ik het toch niet in het presens kon laten vertellen, ook geen presens historicum. […] Ik moest deze geschiedenis in de verleden tijd laten vertellen, maar heb soms een noodzakelijke verandering over het hoofd gezien. // Wat de tweede opmerking betreft, het kwam Constantijn niet goed uit te vermelden dat ze de ramen ook weer voor hem dichtdeden. [sic] De lezer moest het er maar bij verzinnen. Maar als het hindert, zal ik er toch iets op moeten vinden (dat heb ik trouwens al gevonden: als hij naar het hek loopt, hoort hij de ramen dichtklappen, ook een concert). Mijn lezers zouden zich anders misschien afvragen of die ramen met opzet openbleven, zodat het de volgende dagen ging inregenen.’[3]
Rond dezelfde tijd had Hermans de eerste correcties van redactrice Gerry Bruil ontvangen. Op een ongedateerd briefje in haar handschrift staat: ‘De tekst heb ik vluchtig gecorrigeerd; de definitieve correctie komt later. Aan het omslag wordt gewerkt; dat krijg je nog te zien.’ Hermans schreef eronder: ‘telefonisch heel wat verbeteringen doorgegeven / 30 juli ’87’.[4] Een van die verbeteringen was de door Janssens commentaar ingegeven wijziging van ‘Vandaag’ naar ‘Toen ik mijn werk gedaan had’, die door Bruil op de kopij werd geschreven. De tweede opmerking van Janssen leidde tot een nieuwe passage die op een los vel aan de kopij werd toegevoegd: ‘Onder het geluid van roffelend dichtslaande ramen, dat geen einde nam – ik vroeg me af hoeveel de schooljongens en de huismeester er nu moesten sluiten, tweeduizend, nog meer? – liep ik door het zwarte park.’[5]
Op 26 augustus 1987 stuurde De Bezige Bij de eerste volledige drukproef naar Hermans.[6] Gerry Bruil laat bij die gelegenheid weten: ‘Hier zijn dan de drukproeven van de heilige. Ik doe er vast wat vellen met opmerkingen bij; misschien heb ik na de correctie nog iets te vragen. Het zou mooi zijn als we in september [i]n Amsterdam even onze correcties naast elkaar konden leggen, als je tegen die tijd al een gedeelte klaar denkt te hebben. / Ik hoop dat je aangenaam verrast bent door de guillemets. Ik vind het chique. Alleen heeft de zetter, na een goed begin, mijn instructie genegeerd om? en ! binnen de <> te zetten. Je hoeft dit niet allemaal aan te geven in de proef, ik breng het wel in orde.’[7]

D^1m1
Correctie-exemplaar van de eerste druk van Een heilige van de horlogerie
Omvang: 222 pagina’s
Oktober 1987 – mei 1988
Letterkundig Museum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/Een heilige van de horlogerie [1]

Voor de tweede druk van Een heilige van de horlogerie gaf Hermans correcties door die hij verzamelde in een exemplaar van de eerste druk dat hij, blijkens een datumstempel, op 22 oktober 1987 ontvangen had. Op de Franse titelpagina noteerde Hermans, in verschillende kleuren inkt en in potlood, vijftien verwijzingen naar pagina’s met correcties.
Een deel van deze wijzigingen gaat terug op een brief die Hermans in februari 1988 ontving van C.G.J. Piron, een jurist met bijzondere kennis van notarieel recht. Piron heeft ‘opmerkingen en suggesties [die] zich toespitsen op het testament, dat in uw roman een grote plaats inneemt.’ en schrijft: ‘U hebt in uw boek bij monde van Constantin en de wethouder duidelijk gekozen voor de beschikking bij testament, met name voor de testamentaire beschikking onder een last. / Die keuze heeft haar consequenties. / De uitwerking op de pagina’s 71, 72, 146 en 181 van uw boek loopt merkbaar niet parallel met de door u gedane keuze. / Op die bladzijden laat u Constantin of de wethouder formuleren alsof er sprake zou zijn van een verbintenisscheppende overeenkomst, terwijl het testamentaire erfrecht aan de orde is.’[8] De wijzigingsvoorstellen die Piron vervolgens voor drie passages doet, neemt Hermans nagenoeg ongewijzigd over in zijn correctie-exemplaar.[9] Aan Piron laat Hermans weten: ‘Mocht het boek ooit herdrukt worden, dan zal ik proberen door enkele veranderingen de passages die u aanwees zodanig te verbeteren, dat geen enkele notaris zich er meer aan zal stoten.’[10]
Een op de Franse titelpagina doorgehaalde notitie ‘vergeten bij correcties / 2^o druk aan Gerrie op te geven’ heeft betrekking op een toevoeging die Hermans uiteindelijk nog wel op tijd wist door te geven.[11] Andere correcties in het exemplaar betreffen hoofdzakelijk een correctie van een enkele zetfout, stilistische wijzigingen en kleine herformuleringen.[12] Met uitzondering van een notitie aan het slot van de roman, werden alle correcties in de tweede druk verwerkt. Op die laatste pagina noteerde Hermans in potlood: ‘Eerste versie: / 1986, oktober // nog op 4 juli ’87 de eerste bladzij een keer herschreven.’[13]

D^2m2
Correctie-exemplaar van de tweede druk van Een heilige van de horlogerie
Omvang: 220 pagina’s
1988-1994
Letterkundig Museum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/Een heilige van de horlogerie [2]

Blijkens een datumstempel binnenin het exemplaar ontving Hermans de tweede druk van Een heilige van de horlogerie op 17 juni 1988. Op de Franse titelpagina legde hij een lijstje aan met paginaverwijzingen naar een drietal correcties, waaronder die van een zetfout in het drukcolofon.[14] De correcties werden niet verwerkt in de uitgave van de roman in de Grote Letter Bibliotheek, die verscheen in augustus 1994, en ook niet in de eerstvolgende reguliere druk van Een heilige van de horlogerie die dateert van jaren na Hermans’ overlijden.[15]
In dit correctie-exemplaar bewaarde Hermans enkele ansichtkaarten met de beeltenis van Louise Brooks, een kopie van een artikel uit Le Monde en knipsels over Brooks uit verschillende nummers van het Franse weekblad Télérama.[16]

Overzicht van inhoudelijke en stilistische correcties in D^2m2

[1] Mogelijk stuurde Hermans de in de kopij ontbrekende eerste tien vellen van het typoscript eerder naar zijn uitgever, want op 18 juni 1987 schreef hij in een brief over het ontwerpcontract voor de roman aan Bezige Bij-directeur Dolf Hamming: ‘Ik heb inmiddels de tien eerste bladen van het tikschrift gecopieerd en een kort inhoudsoverzicht samengesteld. / Een en ander zal ik je onmiddellijk toezenden, als je mij schriftelijk bericht met het hierboven voorgestelde accoord te kunnen gaan (eventueel na nader overleg, als je dit gewenst acht).’ Hermans aan Dolf Hamming (De Bezige Bij), 18 juni 1987, doorslag in archief-Hermans. Bij de kopij is een afzonderlijk typoscript gevoegd van een blad met een aanbiedingstekst: ‘Prospectus Een heilige van de Horlogerie’.
[2] Frans Janssen aan Hermans, 14 juli 1987, archief-Hermans. Zie ook de commentaar bij Een heilige van de horlogerie in Willem Frederik Hermans, Volledige Werken, deel 6. Amsterdam 2016, p. 876.
[3] Hermans aan Frans Janssen, 26 juli 1987, doorslag in archief-Hermans.
[4] Gerry Bruil (De Bezige Bij) aan Hermans, ongedateerd, archief-Hermans.
[5] Fragment in de editie: ‘Onder het roffelend geluid van dichtslaande ramen, dat geen einde nam, een concert op zichzelf – ik vroeg me af hoeveel de schooljongens en de huismeester er moesten sluiten, tweeduizend, nog meer? – liep ik door het zwarte park.’ (Editie p. 107)
[6] Blijkens een begeleidend schrijven van Ernst Nagel (De Bezige Bij) aan Hermans, 26 augustus 1987, archief-Hermans.
[7] Gerry Bruil (De Bezige Bij) aan Hermans, 26 augustus [1987], archief-Hermans.
[8] C.G.J. Piron aan Hermans, 15 februari 1988, archief-Hermans.
[9] Zo veranderde Hermans ‘bedingen’ in ‘bepalen’ (p. 62 van de editie) en ‘er bestaat een oude overeenkomst tussen de Gemeente en de oorspronkelijke schenker’ in ‘er is een oude verplichting, door de erflater indertijd aan de Gemeente opgelegd’ (p. 147).
[10] Hermans aan C.G.J. Piron, 21 februari 1988, doorslag in archief-Hermans. Na het verschijnen van de tweede druk meldde Piron zich met nieuwe op- en aanmerkingen, maar die werden door Hermans niet overgenomen in het correctie-exemplaar van die druk (zie vervolg). Zie over de correspondentie met Piron verder de Commentaar bij Een heilige van de horlogerie, p. 889-890. In november 1989 ontving Hermans weer een brief van de heer Piron, ditmaal inzake zijn roman Au pair, zie hiervoor de Tekstgeschiedenis van Au pair.
[11] Blijkens een brief van Ernst Nagel: ‘De nagekomen correcties voor Een Heilige… die ik net van Gerry kreeg worden in de tweede druk aangebracht’. Ernst Nagel (De Bezige Bij) aan Hermans, 2 mei 1988, archief-Hermans. Op de pagina waar Hermans naar verwijst, staan een herformulering en twee afwijkende voorversies van een nieuwe zin die in de tweede druk van de roman luidt: ‘Aan een tafeltje waaraan twee eters geld kunnen opmaken, zien ze niet graag een meneer alleen.’ Twee pagina’s verder voegde Hermans een zin toe die hier inhoudelijk bij aansluit: ‘Ze hadden me in de looppas bediend, hopend dat ik vroeg zou ophoepelen en ze nog voor sluitingstijd een andere gast aan mijn tafeltje konden zetten, liefst twee.’
[12] Het correctie-exemplaar laat verder sporen zien van wijzigingen in het aantal zalen in het paleis die later weer werden uitgegumd. Op p. 114 corrigeerde Hermans het aantal zalen aanvankelijk van 297 naar 294, en op p. 113 lijkt een onduidelijke correctie van het aantal zalen te zijn uitgegumd. In de editie resp. p. 94 en 93.
[13] Nagenoeg alle andere romans van Hermans zijn aan het slot voorzien van een datering; bij Een heilige van de horlogerie werd deze nooit toegevoegd.
[14] In het drukcolofon van de tweede druk van Een heilige van de horlogerie staat ‘Tweede duk’. Bij de andere correcties in dit exemplaar, waaronder een vierde die in het lijstje ontbreekt, gaat het steeds om woordvarianten. Zie verder het overzicht van correcties hieronder.
[15] De vierde druk van de roman verscheen in 2002.
[16] Het gaat om een kopie van het artikel Denis Slakta, ‘La vie du langage. Souvent femme bavarde…’ uit Le Monde van 30 januari 1987 en om diverse knipsels over Brooks uit Télérama No 2294 van 29 december 1993 en Télérama No 2320 van 29 juni 1994.

Correcties in auteursexemplaar tweede druk Een heilige van de horlogerie

De hieronder gepresenteerde lijst geeft een overzicht van stilistische en inhoudelijke herzieningen in het correctie-exemplaar van de tweede druk van Een heilige van de horlogerie. Vanwege de niet-definitieve status van dit materiaal zijn deze herzieningen niet in de editie overgenomen.
Na het paginacijfer en het regelnummer van de tekst van de editie volgt eerst de daarbij horende tekst, gevolgd door de herziene tekst volgens het correctie-exemplaar.

p. 16, r. 8	Alleen blinden bespeurden niet	Alleen blinden zagen niet[1]
p. 53, r. 1	het beheerd moest worden,	het beheerd moet worden,
p. 162, r. 31-32	En, wat de wethouder	En, wàt de wethouder

[1] Dezelfde wijziging komt voor in de beschouwing ‘Vader tijd in de mode’ in NRC Handelsblad van 10 mei 1991, waarin Hermans een passage uit Een heilige van de horlogerie citeert. Het volledige citaat verschilt op meerdere plaatsen van de roman, maar dat is vermoedelijk te wijten aan kleine verschrijvingen of redactionele bemoeienis.

De tekstbezorging van Een heilige van de horlogerie

De tekstbezorging bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van Een heilige van de horlogerie samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.

Editeursingrepen

In de uitgave van Een heilige van de horlogerie in de Volledige Werken zijn, op grond van het kritisch onderzoek van de basistekst (tweede druk, 1988 (D²)) en de tekstvergelijking van voorafgaande boekdrukken, tijdschriftpublicaties en overige primaire en secundaire documentaire bronnen die relevant zijn voor de tekstgeschiedenis, de hieronder volgende correcties in de basistekst aangebracht. Na het paginacijfer en het regelnummer van de boekuitgave wordt eerst de verbeterde lezing vermeld, gevolgd door de oorspronkelijke, foutieve lezing van de basistekst. Indien een of meer voorafgaande versies de juiste lezing hebben wordt daarna via het sigle verwezen naar de meest recente tekstversie met deze lezing.

p. 41, r. 5	Ineens bleek iedereen	Ineens bleek iedereeen	M¹
p. 60, r. 35	‘Ik was niet geschikt	Ik was niet geschikt	M¹
p. 125, r. 4-5	uit waren. Zou op een	uit waren.Zou op een	M¹
p. 128, r. 17	weggesloten. Ook dat	weggesloten.Ook dat	M¹
p. 165, r. 16	‘Die klok, meneer,’ zei de andere	‘Die klok, meneer’ zei de andere	M¹