Vanaf oktober 1993 werkte Hermans met tussenpozen aan wat zijn laatste roman zou worden. In december 1994 verschijnt een bibliofiele uitgave van een deel van de roman onder de titel Ruisend gruis. Een fragment, maar de verschijning van de roman zelf maakt hij niet meer mee. Kort na het inleveren van de kopij overlijdt Hermans op 27 april 1995. De eerste druk van Ruisend gruis verscheen postuum in september 1995, in een oplage van 46.000 exemplaren. Deze eerste druk vormt het uitgangspunt voor de tekst van de editie.
De tekstgeschiedenis van Ruisend gruis biedt een overzicht van alle in het onderzoek gebruikte documentaire primaire bronnen, met bibliografische verwijzingen naar gedrukt materiaal en beschrijvingen van niet-openbaar toegankelijk archiefmateriaal; dit onderdeel bevat bovendien uniek beeldmateriaal uit het archief-Hermans.
De tekstbezorging van Ruisend gruis bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van Ruisend gruis samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.
De hieronder gepresenteerde lijst biedt een beknopt overzicht van alle overgeleverde primaire documentaire bronnen van Ruisend gruis die van belang zijn voor de tekstgeschiedenis van de roman. Deze zogenaamde ‘overlevering’ bestaat per bron uit drie onderdelen: een gecodeerde aanduiding van de bron (het sigle), een korte beschrijving van de bron met een datering en, indien van toepassing, een verwijzing naar de relevante nummers in de primaire Hermans-bibliografieën Het bibliografische universum van Willem Frederik Hermans van Janssen en Van Stek (verder: JS) of Schrijven is verbluffen van Delvigne en Janssen (verder: DJ).[1] Alle niet openbaar toegankelijke bronnen krijgen een beknopte documentaire beschrijving die direct vanuit de overlevering aanklikbaar is. De bronbeschrijvingen kunnen ook in chronologische volgorde worden geraadpleegd. Deze beschrijvingen geven via een aantal illustratieve voorbeelden aan hoe Hermans zijn teksten in de loop van een groot aantal jaren herzag en gaan ook in op de rol van derden (uitgevers, redacteuren, typografen, zetters, correctoren en lezers) bij dit voortdurende proces van herzien en verbeteren.[2] Aan de beschrijvingen gaat een korte bibliografische typering vooraf: deze bestaat achtereenvolgens uit het sigle, de beknopte beschrijving van de bron, omvang, datering, een verwijzing naar de plaats van herkomst en een eventuele signatuur. Bij bronnenmateriaal uit het archief-Hermans is een afbeelding toegevoegd.
[1] Zie voor een meer uitgebreide toelichting bij de Overlevering de Inleiding bij de Tekstgeschiedenis van de roman Conserve (Volledige Werken Deel 1).
[2] Uit het archiefonderzoek voor de tekstconstitutie blijkt dat Hermans incidenteel ook wijzigingen aanbracht in teksten die in een bloemlezing werden opgenomen. Ook die krijgen een aparte bronbeschrijving. Primaire bronnen zonder inhoudelijke correcties, die wel zijn opgenomen in Het bibliografische universum, krijgen geen aparte beschrijving.
verwijst naar een afbeelding afkomstig uit het archief-Hermans/collectie Frans A. Janssen
| D1Rg | Eerste druk van Ruisend gruis. Een fragment met vier handgekleurde tekeningen van Sylvia Kristel | (1994) | (JS 442) | |
| M1 | Typoscript (kopij) van Ruisend gruis | (1995) | |
|
| M2 | Typoscript (kopij) van Ruisend gruis | (1995) | |
|
| D1 | Eerste druk van Ruisend gruis | (1995) | (JS 443) |
M1
Typoscript (kopij) van Ruisend gruis
Omvang: 65 bladen
April 1995
Archief De Bezige Bij
In het archief van Uitgeverij De Bezige Bij bevindt zich kopij voor Ruisend gruis die is samengesteld uit kopieën van Ruisend gruis. Een fragment en originelen en doorslagen van de resterende tekst van de roman. Op de kopieën van het fragment, dat ruim veertig procent van de totale roman bestrijkt, bracht Hermans geen wijzigingen aan. De kopieën worden voorafgegaan door een los vel met daarop de openingsscène van de roman, die volgens Freddy De Vree ‘[b]ij gebrek aan uitwerking van het thema van de doorboorde vacuümverpakking’ in het bibliofiel uitgegeven Ruisend gruis. Een fragment nog was weggelaten.[1]
Het overige deel van de kopij bestaat uit origineel tikschrift op briefpapier van het ‘Vrij Verbond der Neutrale Mutualiteiten’, gevolgd door dertig doorslagen op datzelfde papier. Zowel de originelen als de doorslagen werden door Hermans met pen gecorrigeerd en aangevuld; op de doorslagen zijn de handschriftelijke sporen vaak alleen in doorslag aanwezig. De laatste eenendertig vellen van de kopij zijn afwijkend genummerd ‘vv01’ tot en met ‘vv 30’ en op het laatste vel werd een wit velletje geplakt met aanwijzingen hoe de woorden ‘HELP’ en HEL’, tegen het slot van de roman, gezet moesten worden.[2]
Wanneer Hermans de kopij voor Ruisend gruis inleverde is niet bekend. Het samengestelde geheel is, afgezien van gegevens met betrekking tot een eetafspraak met Sylvia Kristel en Freddy De Vree en een datering aan het slot, ongedateerd.[3] Hermans’ originele kopij bleef op de uitgeverij onaangetast; een kopie van zijn kopij werd op de uitgeverij verder persklaar gemaakt.
© Milo van de Pol (Huygens ING) [Terug naar overlevering]
M2
Typoscript (kopij) van Ruisend gruis
Omvang: 59 bladen, voorafgegaan door een deel van een dummy met de eerste vijftien pagina’s
Juli 1995
Archief De Bezige Bij
De geredigeerde kopij van Ruisend gruis wordt bewaard in een groene archiefmap voorzien van de datering ‘6/7/’95’, een paraaf van Hermans’ vaste redactrice Gerry Bruil en het stempel ‘MASTER COPY’. De kopij is samengesteld uit kopieën van Hermans’ eigen kopij (M1) en een proefkatern uit een gekannibaliseerde dummy voor de roman. De opening in het proefkatern is die van Ruisend gruis. Een fragment, de daarin nog ontbrekende openingsscène is in de kopij op een los vel bijgevoegd.
Gerry Bruil corrigeerde Hermans’ kopij, zette een aantal onvolkomenheden recht en overlegde daarvoor in enkele gevallen met de familie.[4] Voor het merendeel zijn de redactionele wijzigingen de gebruikelijke, zoals het schrappen, verplaatsen of toevoegen van komma’s, het uitschrijven van cijfers (‘75’ werd ‘vijfenzeventig’), het aaneenschrijven van samenstellingen (‘terug zien’ werd ‘terugzien’), verbeteringen (‘antwoorde’ werd ‘antwoordde’) en aanpassing van de spelling (‘gletscher’ werd ‘gletsjer’). Niet altijd gebeurde het redigeren consequent, want in de eerste druk van Ruisend gruis komt op een en dezelfde pagina ‘plastic’ en ‘plastiek’ voor, net als ‘Noordlaren’ en ‘Noord-Laren’.[5]
Het deel van de kopij (M1) dat Hermans in typoscript had ingeleverd, bevat enkele onduidelijkheden die voor het zetten moesten worden opgelost. Zo is een van de vellen uit Hermans’ eigen kopij, vanwege moeilijk te ontcijferen wijzigingen in handschrift, voor deze uiteindelijke kopij in het net overgetypt. Op een ander vel schreef Hermans in de kantlijn de zin ‘Onze academia groeit en bloeit als nooit tevoren’, zonder dat duidelijk was op welke plaats deze in de tekst ingevoegd moest worden. Bij de kopij zit een vel waaruit blijkt dat de uitgeverij dit aanvankelijk wilde oplossen door een voetnoot in de roman op te nemen, maar uiteindelijk werd de zin zonder nadere toelichting opgenomen in de lopende tekst.[6]
Op de kopij staan ook aantekeningen in potlood die pas in een later stadium tot aanpassingen leidden, bijvoorbeeld met betrekking tot het tijdsverloop.[7] Naast correcties en aantekeningen staan er aanwijzingen voor de zetter op de kopij en is elk vel door Gerry Bruil geparafeerd.
Tussen het persklaar maken van de kopij en de uiteindelijke boekuitgave werden nog meer correcties en kleine wijzigingen aangebracht, met als meest opmerkelijke redactionele toevoeging de zin tussen haakjes ‘(De kans hierop was in werkelijkheid klein.)’, op pagina 7 van de roman.[8]
© Milo van de Pol (Huygens ING) [Terug naar overlevering]
[1] Freddy De Vree, De aardigste man ter wereld. Willem Frederik Hermans. Amsterdam 2002, p. 78. De in Ruisend gruis. Een fragment nog ontbrekende tekst loopt van ‘Toen Fahrenkrog zijn nieuwe huis kocht’ tot ‘Nou ja, waarom niet?’, zie p. 777-778 in de editie.
[2] De aanduiding ‘vv’ betekent mogelijk ‘vervolg’. Bij deze vellen bevindt zich een vel met het afwijkende nummer ‘28a’. Op het ingeplakte velletje werden de woorden ‘HELP’ en ‘HEL’ gevormd met asterisken; in het boek werden dat bloemetjes. Zie p. 867, 869 en 870 in de editie.
[3] Op het vel met titelgegevens noteerde Hermans ‘30 maart / Sylvia / 7 uur’. Het echtpaar Hermans had op 30 maart een eetafspraak met Sylvia Kristel en Freddy De Vree. Zie De aardigste man ter wereld, p. 334. De datering aan het slot (‘25 oktober 1993 – 14 januari 1995’) werd opgenomen in de boekuitgave van de roman, zie p. 870 in de editie.
[4] Mededeling Gerry Bruil aan Annemarie Kets, 23 januari 2001.
[5] In de editie resp. op p. 821-822 en p. 814. In Ruisend gruis. Een fragment staat, net als op de kopij, consequent ‘Noord-Laren’. Gezien de situering van de vertelling is hiermee het Groningse Noordlaren bedoeld. De eenmalige wijziging van ‘Noord-Laren’ naar ‘Noordlaren’ dateert van na de kopij.
[6] De voetnoot op een aan de kopij toegevoegd vel luidt: ‘Bij deze alinea staat in de kantlijn: Onze academia groeit en bloeit als nooit tevoren (noot van de uitgever).’ De zin staat in de editie op p. 852 en komt later in de roman nog een keer voor, in de editie op p. 860.
[7] Bij de zin ‘Dit meisje was het ook dat een half jaar geleden een handplant verkocht had aan Lievestro.’ staat bijvoorbeeld in potlood de aantekening ‘op p. 11 2 maanden’. In de roman kwam de tijdsaanduiding te vervallen en luidt de zin: ‘Dit meisje was het ook dat een handplant verkocht had aan Lievestro.’ Zie voor deze zin p. 791 in de editie.
[8] De zin staat in de editie op p. 779. Drukproeven van Ruisend gruis zijn niet overgeleverd.
De tekstbezorging bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van Ruisend gruis samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.
In de uitgave van Ruisend gruis in de Volledige Werken zijn, op grond van het kritisch onderzoek van de basistekst (eerste druk, 1995 (D1)) en de tekstvergelijking van voorafgaande boekdrukken, tijdschriftpublicaties en overige primaire en secundaire documentaire bronnen die relevant zijn voor de tekstgeschiedenis, de hieronder volgende correcties in de basistekst aangebracht. Na het paginacijfer en het regelnummer van de boekuitgave wordt eerst de verbeterde lezing vermeld, gevolgd door de oorspronkelijke, foutieve lezing van de basistekst. Indien een of meer voorafgaande versies de juiste lezing hebben wordt daarna via het sigle verwezen naar de meest recente tekstversie met deze lezing.
| p. 779, r. 24 | hij meer publiceerde!). Dit | hij meer publiceerde!) Dit | D1Rg/M1 |
| p. 856, r. 10 | Lievestro…’ Ze slaakte | Lievestro…’ ze slaakte | |
| p. 867, r. 6-7 | woord[witregel]* * | woord * * |
Op de volgende pagina’s in de uitgave van Ruisend gruis valt het staartwit van de pagina samen met een witregel:
p. 841
p. 849
p. 865
p. 866
In de uitgave van Ruisend gruis moet het afbrekingsteken in het hieronder vermelde woord als koppelteken gelezen worden:
| p. 817, r. 29-30 | Tien-an Men-plein |
Deel via Facebook
Deel via Twitter