In mei 1987 verscheen Mondelinge mededelingen. Over oorlog en literatuur. Van duisternis tot licht, en terug. Schrijver en auteursrecht. Eerste zinnen van romans, een bundeling van vier lezingen die Hermans tussen 1985 en 1987 bij uiteenlopende gelegenheden had uitgesproken. Drie van de lezingen waren eerder gedeeltelijk in NRC Handelsblad verschenen. ‘Van duisternis tot licht, en terug’ had in september 1986 in Elseviers weekblad gestaan. Vóór en gelijktijdig met de verschijning van Mondelinge mededelingen werden de lezingen ‘Oorlog en literatuur’ en ‘Schrijver en auteursrecht’ ook in twee afzonderlijke congresbundels gepubliceerd. Mondelinge mededelingen werd nooit herdrukt. De eerste druk vormt daarom het uitgangspunt voor de tekst van de editie.
De tekstgeschiedenis van Mondelinge mededelingen biedt een overzicht van alle in het onderzoek gebruikte documentaire primaire bronnen, met bibliografische verwijzingen naar gedrukt materiaal en beschrijvingen van niet openbaar toegankelijk archiefmateriaal; dit onderdeel bevat bovendien uniek beeldmateriaal uit het archief-Hermans.
De tekstbezorging van Mondelinge mededelingen bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van Mondelinge mededelingen samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.
De hieronder gepresenteerde lijst biedt een beknopt overzicht van alle overgeleverde primaire documentaire bronnen van Mondelinge mededelingen. Over oorlog en literatuur. Van duisternis tot licht, en terug. Schrijver en auteursrecht. Eerste zinnen van romans die van belang zijn voor de tekstgeschiedenis van de uitgave. Deze zogenaamde ‘overlevering’ bestaat per bron uit drie onderdelen: een gecodeerde aanduiding van de bron (het sigle), een korte beschrijving van de bron met een datering en, indien van toepassing, een verwijzing naar de relevante nummers in de primaire Hermans-bibliografieën Het bibliografische universum van Willem Frederik Hermans van Janssen en Van Stek (verder: JS) of Schrijven is verbluffen van Delvigne en Janssen (verder: DJ).[1]
Alle niet openbaar toegankelijke bronnen krijgen een beknopte documentaire beschrijving die direct vanuit de overlevering aanklikbaar is. De bronbeschrijvingen kunnen ook in chronologische volgorde worden geraadpleegd. Deze beschrijvingen geven via een aantal illustratieve voorbeelden aan hoe Hermans zijn teksten in de loop van een groot aantal jaren herzag en gaan ook in op de rol van derden (uitgevers, redacteuren, typografen, zetters, correctoren en lezers) bij dit voortdurende proces van herzien en verbeteren.[2] Aan de beschrijvingen gaat een korte bibliografische typering vooraf: deze bestaat achtereenvolgens uit het sigle, de beknopte beschrijving van de bron, omvang, datering, een verwijzing naar de plaats van herkomst en een eventuele signatuur. Bij bronnenmateriaal uit het archief-Hermans is een afbeelding toegevoegd.
[1]Zie voor een meer uitgebreide toelichting bij de Overlevering de Inleiding bij de Tekstgeschiedenis van de roman Conserve (Volledige Werken Deel 1).
[2] Uit het archiefonderzoek voor de tekstconstitutie blijkt dat Hermans incidenteel ook wijzigingen aanbracht in teksten die in een bloemlezing werden opgenomen. Ook die krijgen een aparte bronbeschrijving. Primaire bronnen zonder inhoudelijke correcties, die wel zijn opgenomen in Het bibliografische universum, krijgen geen aparte beschrijving.
verwijst naar een afbeelding afkomstig uit het archief-Hermans/collectie Frans A. Janssen
| T1 | ‘Oorlog en literatuur’ in NRC Handelsblad | (1985) | (DJ 887) | |
| M1 | Typoscript (kopij) van ‘Oorlog en literatuur’ | (1985) | |
|
| T2 | ‘Oorlog en literatuur’ in 1940-1945. Onverwerkt verleden? | (1985) | (DJ 887) | |
| T3 | ‘Van duisternis tot licht, en terug’ in Elseviers magazine | (1986) | (DJ 893a) | |
| T4 | ‘Verstandige welwillendheid. Bij het honderdjarig bestaan van de Berner Conventie’ in NRC Handelsblad | (1986) | (DJ 901) | |
| T4m1 | Knipsel met correctie bij bijdrage in NRC Handelsblad | (1986) | |
|
| T5 | ‘Eerste zinnen van romans’ in NRC Handelsblad | (1987) | (DJ 909) | |
| M2 | Typoscript (kopie) van Mondelinge mededelingen | (1987) | |
|
| P1 | Drukproef voor de eerste druk van Mondelinge mededelingen | (1987) | |
|
| P2 | Drukproef (revisie) voor de eerste druk van Mondelinge mededelingen | (1987) | |
|
| T6 | ‘Verstandige welwillendheid. Bij het honderdjarig bestaan van de Berner Conventie’ in Auteursrechtbeleid in de informatiemaatschappij. | (1987) | (DJ 901) | |
| D1 | Eerste druk van Mondelinge mededelingen over Oorlog en Literatuur, Van Duisternis tot Licht, en terug, Schrijver en Auteursrecht, Eerste Zinnen van Romans | (1987) | (JS 391) |
M1
Typoscript (kopij) van ‘Oorlog en literatuur’
Omvang: [ 11 pagina’s ]
Juli 1985
Letterkundig Museum
WFH (Correspondentie) RIOD
In het archief-Hermans wordt bij de correspondentie met het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie (RIOD)[1] een kopie van een persklaar gemaakt typoscript van Hermans’ lezing ‘Oorlog en literatuur’ bewaard. Het typoscript bevat een aantal meegekopieerde aanvullingen en correcties van Hermans, waarbij het steeds gaat om correcties van tikfouten of om herzieningen op woordniveau. Nadat dit typoscript (of een identieke kopie daarvan) ook al als kopij was gebruikt voor de op 10 mei 1985 in NRC Handelsblad gepubliceerde tekst van de lezing,[2] diende het nu als kopij voor de bundel 1940-1945. Onverwerkt verleden? Lezingen van het symposium georganiseerd door het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie, 7 en 8 mei 1985 (1985).
Op het eerste vel staan parafen voor akkoord van de drie redactieleden: David Barnouw, Gerrold van der Stroom en Madelon de Keizer, die ook verantwoordelijk waren voor de redactionele wijzigingen op het typoscript. Die betreffen in een enkel geval herformuleringen en aanvullingen, die hoogstwaarschijnlijk na overleg met Hermans tot stand waren gekomen. Zo werd in de laatste zin van de eerste alinea ‘kort maar grof,’ vervangen door ‘grof, en mogelijk te beknopt,’ en na ‘Nederlandse kooplieden’ werd ‘of ambtenaren die hun belangen niet uit het oog verloren,’ toegevoegd.[3]
Op 16 juli 1985 stuurde Gerrold van der Stroom Hermans de kopij, samen met een drukproef voor de bundel: ‘Hierbij ontvangt U de drukproeven van Uw bijdrage aan Onverwerkt verleden? / Tevens is door ons bewerkte kopij van Uw lezing bijgesloten. U wordt verzocht aan de hand daarvan de proeven te controleren.’ Hermans noteerde in rode inkt op de brief: ‘gecorrigeerde proef teruggestuurd 18 juli ’85’.[4]
© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]
T4m1
Knipsel met correctie bij bijdrage in NRC Handelsblad
December 1986
Letterkundig Museum
WFH (Knipsels) Hollands Diep (gf)
In de map ‘Hollands Diep’,[5] waarin Hermans een grote hoeveelheid losse publicaties uit de periode 1975-1988 verzamelde, bevindt zich een knipsel uit NRC Handelsblad van ‘Verstandige welwillendheid. Bij het honderdjarig bestaan van de Berner Conventie’ met een kleine correctie van Hermans.[6] Overigens was de krantenpublicatie van de lezing, die onder de titel ‘Schrijver en Auteursrecht’ in Mondelinge mededelingen zou worden opgenomen, maar een fragment (feitelijk ongeveer de helft) van Hermans’ lezing.
© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]
M2
Typoscript (kopie) van Mondelinge mededelingen
Omvang: [ 59 pagina’s ]
Januari 1987
Archief Uitgeverij De Bezige Bij
Het archief van Uitgeverij De Bezige Bij bevat in een blauwe map een kopie van een typoscript van Mondelinge mededelingen.[7] Het typoscript, feitelijk een samenvoeging van vier typoscripten van Hermans’ lezingen aangevuld met een voorwerk,[8] bevat aantekeningen in diverse schrijfstoffen en diende als kopij voor de boekuitgave.[9] Het is voorzien van het stempel ‘MASTER COPY’ en de handschriftelijke mededeling: ‘binnengekomen 2/2/1987′.[10] Het voorwerk, dat vier pagina’s beslaat en op de uitgeverij is gemaakt, bevat de Franse titelpagina, een overzicht van eerder verschenen titels van Hermans, de titelpagina en een colofon.
De eerste pagina heeft de aantekening ‘Copie van kopij / Origineel bij WFH’, en op dat origineel had Hermans enkele herzieningen aangebracht. Die bleven beperkt tot het hier en daar schrappen of toevoegen van één woord of een paar woorden, een herformulering en correcties van typefouten. Op het hele typoscript komen in vet potlood zetinstructies voor. De overige opmerkingen en aantekeningen op het typoscript, meestal in groene inkt en een enkele keer in potlood genoteerd, komen van een redacteur. Het gaat dan om verduidelijkingen van de geleding en van door het kopiëren vaag geworden handschriftelijke wijzigingen en correcties van Hermans. ‘Schrijver en Auteursrecht’ heeft in blauwe inkt nog een vijftal uitgebreidere toevoegingen in het handschrift van de redacteur, zoals: ‘, destijds méér uren reizen, dan heden van Amsterdam naar Parijs.’ en ‘Dit is de term die ze zelf gebruiken, als ze zich daarmee onledig houden.’[11]
Het typoscript van ‘Oorlog en Literatuur’ is in dit verzameltyposcript in de eerste laag een identieke kopie van de kopie van het typoscript van ‘Oorlog en literatuur’ (M1) dat gebruikt werd bij de productie van Onverwerkt verleden?. Het bevat dezelfde handschriftelijke wijzigingen van Hermans. Bij de voorbereiding voor het verzameltyposcript nam Hermans ook de meeste aanvullingen en herzieningen over, die bij de redactie van de tekst voor Onverwerkt verleden? waren aangebracht.[12] In het verzameltyposcript voegde Hermans nog enkele nieuwe herzieningen toe.
© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]
P1
Drukproef voor de eerste druk van Mondelinge mededelingen
Omvang: [ 45 vellen ]
Maart 1987
Archief Uitgeverij De Bezige Bij
In de map waarin Hermans’ typoscript wordt bewaard bevinden zich ook twee drukproeven voor Mondelinge mededelingen.[13] De eerste proef, voorzien van het stempel ‘1e proef 19 MRT 1987′ en de notitie ‘ex. auteur / t.z.t. samen met revisie -> WFH’, is zowel door Hermans als door een redacteur van de uitgeverij gecorrigeerd.
Hermans bracht zijn correcties op de proef voornamelijk met potlood aan. Op een enkele grammaticale correctie na (‘wat’ wordt veranderd in ‘dat’), corrigeerde hij daarbij vooral veel zetfouten. Een fors aantal woorden bleek verkeerd van de kopij (M2) te zijn overgenomen, en na een cursieve boektitel was ruim een pagina tekst onbedoeld in cursief gezet. In ‘Eerste Zinnen van Romans’ bracht Hermans enkele cursiveringen aan in een citaat uit een brief van Multatuli.[14] Een klein aantal wijzigingen is omvangrijker. Na ‘Godfried Keller’s Der Grüne Heinrich […]’ voegde hij ‘en het gedicht Der arme Heinrich van Hartmann von Aue.’ toe, en ‘Sjaan in Meudon’ werd ‘Jane (uitspr.: Sjaan) in Meudon’.[15] Een keer veranderde Hermans een wijziging van een redacteur op M2 op de proef weer terug.[16]
De correcties en aantekeningen van de redacteur (aangebracht met blauwe inkt) betreffen kleine redactionele wijzigingen en verbeteringen van zetfouten, een viertal keer met in de marge de toevoeging ‘conform kopij’. De titels van Hermans’ lezingen werden voor zover nodig wat betreft de hoofdletters aangepast aan de inhoudsopgave, waarbij rekening werd gehouden met de aantekeningen van Hermans op de titelpagina. Daarop breidde hij de titel van de bundel Mondelinge Mededelingen uit met: ‘over / Oorlog en Literatuur / Van Duisternis tot Licht, en terug / Schrijver en Auteurswet [!] / Eerste Zinnen van Romans’, waarbij hij nog eens met potlood opmerkte: ‘dit niet alleen hier, maar ook buiten op het omslag’.
© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]
P2
Drukproef (revisie) voor de eerste druk van Mondelinge mededelingen
Omvang: [ 45 pagina’s ]
April 1987
Archief Uitgeverij De Bezige Bij
Een tweede, en tevens laatste revisieproef voor Mondelinge mededelingen, voorzien van het stempel: ‘2e proef – 9 april 1987′, bevat geen correcties van Hermans. De eerste pagina van deze revisieproef heeft de opmerkingen ‘3000 exx. leveren 20/5/87′ en ‘deze proef voor drukker’. De redactionele correcties die op deze proef zijn aangebracht zijn minimaal, met als meest opmerkelijke wijziging een woordvariant.[17] Mondelinge mededelingen. Over Oorlog en Literatuur. Van Duisternis tot Licht, en terug. Schrijver en Auteursrecht. Eerste Zinnen van Romans verscheen, volgens plan, in mei 1987.
© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]
[1] Sinds 1999: Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD), nu: NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies.
[2] Alle op de kopie aanwezige correcties en aanvullingen van Hermans komen ook voor in de in NRC Handelsblad gepubliceerde tekst van de lezing. Hermans gebruikte een vergelijkbare kopie van dit typoscript bij het samenstellen van de kopij voor Mondelinge mededelingen. Zie daarvoor de beschrijving van het verzameltyposcript M2.
[3] Zie Willem Frederik Hermans, Volledige Werken, deel 14. Amsterdam 2011. De fragmenten staan op p. 81 en p. 89. Veranderingen kwamen in juni ter sprake in de correspondentie tussen Van der Stroom en Hermans (Gerrold van der Stroom aan Hermans, 20 juni 1985 en Hermans aan Van der Stroom, 22 juni 1985, origineel respectievelijk doorslag in archief-Hermans).
[4] Gerrold van der Stroom (RIOD) aan Hermans, 16 juli 1985, doorslag in archief-Hermans. De drukproef is niet overgeleverd in het archief-Hermans.
[5] Zie voor een uitgebreidere beschrijving van de map ‘Hollands Diep’ de tekstgeschiedenis van Houten leeuwen en leeuwen van goud (T[12-17, 19, 21, 22, 24, 25, 27, 30, 32, 34, 35]m2), Ik draag geen helm met vederbos (T[1-3, 5, 8, 9, 11, 12, 14, 20, 22, 24-28, 30-34, 36]m3) en Klaas kwam niet (T[40-42, 47, 48]m4).
[6] In de zin ‘dat een student die met zo’n stuk leesvoer is volgepropt het lezen tegengemaakt wordt en verder helemaal nooit meer iets leest.’ voegde Hermans vóór ‘verder’ met potlood het woord ‘hij’ in. Later zou hij nog lichte wijzigingen aanbrengen in de zin (zie daarvoor de editie, p. 125).
[7] De map bevat ook de drukproef (P1) en revisieproef (P2)voor de eerste druk van Mondelinge mededelingen . Zie ook de beschrijvingen hieronder.
[8] Het verzameltyposcript is hernummerd, maar heeft ook nog de gedeeltelijk doorgehaalde nummering van de afzonderlijke typoscripten.
[9] Een deel van de losse typoscripten stuurde Hermans al eerder naar De Bezige Bij: in een brief van Dolf Hamming (Uitgeverij De Bezige Bij) aan Hermans van 13 augustus 1986 komt het idee ter sprake een boekje van ‘Eerste zinnen van Romans’ te maken, eind oktober van dat jaar stuurde Hermans de tekst van zijn toespraak ‘Van Duisternis tot Licht, en terug’ naar Hamming. (Dolf Hamming (Uitgeverij De Bezige Bij) aan Hermans, 13 augustus 1986, respectievelijk Hermans aan Dolf Hamming (Uitgeverij De Bezige Bij), 24 oktober 1986. Origineel en doorslag in archief-Hermans.)
[10] Hermans had zijn typoscript op 29 januari 1987 naar de uitgeverij gestuurd: ‘Hierbij stuur ik je het manuscript van MONDELINGE MEDEDELINGEN, de verzameling toespraken. / Wil je mij, zodra je het ontvangen hebt, even bellen? Dan weet ik dat het veilig is aangekomen. […] Ik hoop snel drukproeven te ontvangen.’ Hermans aan Dolf Hamming (Uitgeverij De Bezige Bij), 29 januari 1987, doorslag in archief-Hermans.
[11] Citaten op respectievelijk p. 129 en p. 130 van de editie. De wijzigingen zijn afkomstig van Hermans, die beide toevoegingen ook al had verwerkt in de in Auteursrechtbeleid in de informatiemaatschappij (1987) opgenomen versie van de lezing. Op 19 maart 1987 ontving Hermans een ‘(nog niet gecorrigeerde) strokenproef’ voor die bundel (P.R.C. Solleveld aan Hermans, 19 maart 1987, archief-Hermans). De productie van Mondelinge mededelingen en van deze bundel liep ongeveer gelijk op. Op 29 januari 1987 stuurde Hermans een gecorrigeerde versie van ‘Schrijver en Auteursrecht’ naar de redactie van de bundel Auteursrechtbeleid in de informatiemaatschappij. Op dezelfde dag verzond hij het typoscript voor Mondelinge mededelingen naar Uitgeverij De Bezige Bij (Hermans aan P.R.C. Solleveld en Hermans aan Dolf Hamming (De Bezige Bij), 29 januari 1987 (doorslagen in archief-Hermans)).
[12] Redactionele wijzigingen als ‘joodse Nederlander’ naar ‘Joodse Nederlander’ nam hij niet over van M1.
[13] Zie ook de beschrijving van de revisiedrukproef (P2) hieronder.
[14] Het gaat om de woorden ‘beschaafde’, ‘verstandige welwillendheid’, ‘altijd’, ‘ik’ en ‘geijkt’, in de editie op p. 108. Ook hier is de tekst identiek aan die in de bundel Auteursrechtbeleid in de informatiemaatschappij (1987), zie noot [11].
[15] Respectievelijk op p. 146 en p. 148 van de editie.
[16] Namelijk de toevoeging van het lidwoord in ‘Een onrechtvaardige toestand, nu voorbij […]’, dat Hermans weer weghaalde. Citaat in de editie op p. 84.
[17] Bovenaan pagina 27 werd in de zin ‘Iedere kunstenaar, dichter, schilder, musicus of bouwmeester, kan uit zijn hoofd werken, de fotograaf niet.’ ‘musicus’ veranderd in ‘componist’. Citaat in de editie op p. 99.
De tekstbezorging bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van Mondelinge mededelingen samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.
In de uitgave van Mondelinge mededelingen in de Volledige Werken zijn, op grond van het kritisch onderzoek van de basistekst (eerste en enige druk, 1987 (D1)) en de tekstvergelijking van voorafgaande boekdrukken, tijdschriftpublicaties en overige primaire en secundaire documentaire bronnen die relevant zijn voor de tekstgeschiedenis, de hieronder volgende correcties in de basistekst aangebracht. Na het paginacijfer en het regelnummer van de boekuitgave wordt eerst de verbeterde lezing vermeld, gevolgd door de oorspronkelijke, foutieve lezing van de basistekst. Indien een of meer voorafgaande versies de juiste lezing hebben wordt daarna via het sigle verwezen naar de meest recente tekstversie met deze lezing.
| p. 110, r. 31-32 | tweeduizend exemplaren bij voorbeeld, het | tweeduizend exemplaren, het | M1 |
| p. 117, r. 25 | voor niemendal verworven | voor niemandal verworven | M1 |
| p. 133, r. 35 | zijn als ‘Er was eens…’. | zijn als ‘Er was eens…’ | |
| p. 134, r. 34 | ‘Er was eens…’. Het allerprilste | ‘Er was eens…’ Het allerprilste |
Op de volgende pagina’s in de uitgave van Mondelinge mededelingen valt het staartwit van de pagina samen met een witregel:
p. 92
p. 93
p. 105
p. 108
p. 110
p. 137
In de uitgave van Mondelinge mededelingen moeten de afbrekingstekens in de hieronder vermelde woorden als koppelteken gelezen worden:
| p. 88, r. 9-10 | achttiende-eeuwse |
| p. 90, r. 9-10 | 1940-’45 |
| p. 100, r. 17-18 | Cro-Magnonmens |
| p. 111, r. 7-8 | royalty-overeenkomst |
| p. 146, r. 31-32 | Courts-Mahler |
| p. 146, r. 34-35 | Winkler-Prins-encyclopedie |
Deel via Facebook
Deel via Twitter