In 1983, het jaar dat ook een jubileumeditie van Mandarijnen op zwavelzuur het licht zag, bracht Hermans bij zijn eigen Mandarijnenpers een supplement uit op zijn inmiddels klassiek geworden boek. Mandarijnen op zwavelzuur. Supplement, door Hermans in zijn inleiding ‘een soort vervolgdeel’ genoemd, bevat hoofdzakelijk reproducties van kranten- en tijdschriftpublicaties, foto’s uit kranten en een aantal brieven. Een deel van de opgenomen stukken sluit inhoudelijk aan bij Mandarijnen op zwavelzuur, maar het leeuwendeel bestaat uit documenten over Weinreb, over wie Hermans eerder stukken bundelde in Van Wittgenstein tot Weinreb. Het sadistische universum 2 (1970), Boze Brieven van Bijkaart (1977) en Houten leeuwen en leeuwen van goud (1979). Mandarijnen op zwavelzuur. Supplement werd nooit herdrukt. De eerste druk vormt daarom het uitgangspunt voor de tekst van de editie.
De tekstgeschiedenis van Mandarijnen op zwavelzuur. Supplement biedt een overzicht van alle in het onderzoek gebruikte documentaire primaire bronnen, met bibliografische verwijzingen naar gedrukt materiaal en beschrijvingen van niet-openbaar toegankelijk archiefmateriaal; dit onderdeel bevat bovendien uniek beeldmateriaal uit het archief-Hermans.
De tekstbezorging van Mandarijnen op zwavelzuur. Supplement wijkt af van reguliere delen van de Volledige Werken. Mandarijnen op zwavelzuur en Mandarijnen op Zwavelzuur. Supplement worden in de editie als facsimile weergegeven, er wordt geen tekst geconstitueerd met verwerking van alle wijzigingen en correcties die Hermans in de loop der tijd aanbracht. Voor algemene informatie over de eigenaardigheden en inconsequenties in Mandarijnen op zwavelzuur. Supplement verwijzen we naar de Commentaar bij dit deel van de editie (en daarin met name het afsluitende ‘Ten slotte’). Specifieke informatie per artikel is ondergebracht in de annotaties bij Mandarijnen op zwavelzuur. Supplement.
De hieronder gepresenteerde lijst biedt een beknopt overzicht van alle overgeleverde primaire documentaire bronnen van Mandarijnen op zwavelzuur. Supplement die van belang zijn voor de tekstgeschiedenis van de bundel. Deze zogenaamde ‘overlevering’ bestaat per bron uit drie onderdelen: een gecodeerde aanduiding van de bron (het sigle), een korte beschrijving van de bron met een datering en, indien van toepassing, een verwijzing naar de relevante nummers in de primaire Hermans-bibliografieën Het bibliografische universum van Willem Frederik Hermans van Janssen en Van Stek (verder: JS) of Schrijven is verbluffen van Delvigne en Janssen (verder: DJ).[1] Alle niet openbaar toegankelijke bronnen krijgen een beknopte documentaire beschrijving die direct vanuit de overlevering aanklikbaar is. De bronbeschrijvingen kunnen ook in chronologische volgorde worden geraadpleegd. Deze beschrijvingen geven via een aantal illustratieve voorbeelden aan hoe Hermans zijn teksten in de loop van een groot aantal jaren herzag en gaan ook in op de rol van derden (uitgevers, redacteuren, typografen, zetters, correctoren en lezers) bij dit voortdurende proces van herzien en verbeteren.[2] Aan de beschrijvingen gaat een korte bibliografische typering vooraf: deze bestaat achtereenvolgens uit het sigle, de beknopte beschrijving van de bron, omvang, datering, een verwijzing naar de plaats van herkomst en een eventuele signatuur. Bij bronnenmateriaal uit het archief-Hermans is een afbeelding toegevoegd. Teksten en foto’s van derden die Hermans in Mandarijnen op zwavelzuur. Supplement gebruikte, zijn niet opgenomen in de Overlevering.[3]
[1] Zie voor een meer uitgebreide toelichting bij de Overlevering de Inleiding bij de Tekstgeschiedenis van de roman Conserve (Volledige Werken Deel 1).
[2] Uit het archiefonderzoek voor de tekstconstitutie blijkt dat Hermans incidenteel ook wijzigingen aanbracht in teksten die in een bloemlezing werden opgenomen. Ook die krijgen een aparte bronbeschrijving. Primaire bronnen zonder inhoudelijke correcties, die wel zijn opgenomen in Het bibliografische universum, krijgen geen aparte beschrijving.
[3] Bibliografische beschrijvingen van dergelijke bronnen zijn te vinden in de Annotaties bij Mandarijnen op zwavelzuur. Supplement (Volledige Werken Deel 16).
verwijst naar een afbeelding afkomstig uit het archief-Hermans/collectie Frans A. Janssen
| M1 | Typoscript van ‘Weinreb bij de neus genomen’ | (1970) | |
|
| T1 | ‘Weinreb bij de neus genomen’ in NRC Handelsblad | (1970) | (DJ 404) | |
| T2 | ‘Goede raad voor oude schrijvers’ (‘Van Age Bijkaart, uit Parijs’) in Het Parool | (1977) | (DJ 614) | |
| T3 | ‘San Salten wil graag in de krant komen’ (‘Van Age Bijkaart, uit Parijs’) in Het Parool [1] | (1977) | (DJ 617) | |
| T4 | ‘Opiniebladen (1)’ (‘Bijkaart, Parijs’) in Nieuwsnet | (1979) | (DJ 748) | |
| T5 | ‘Opiniebladen (2)’ (‘Bijkaart, Parijs’) in Nieuwsnet | (1979) | (DJ 749) | |
| T6 | ‘Opiniebladen (3)’ (‘Bijkaart, Parijs’) in Nieuwsnet | (1979) | (DJ 750) | |
| T7 | ‘Krijgslisten’ (‘Bijkaart, Parijs’) in Nieuwsnet | (1979) | (DJ 761) | |
| T8 | ‘Oorlog in Londen (1)’ (‘Bijkaart, Parijs’) in Nieuwsnet | (1979) | (DJ 770) | |
| T9 | ‘Oorlog in Londen (2)’ (‘Bijkaart, Parijs’) in Nieuwsnet | (1979) | (DJ 771) | |
| T10 | ‘“Wanklanken uit de Haagse Posthoorn” (1)’ in Nieuwsnet | (1980) | (DJ 784) | |
| T11 | ‘“Wanklanken uit de Haagse Posthoorn” (2)’ in Nieuwsnet | (1980) | (DJ 785) | |
| T12 | ‘“Wanklanken uit de Haagse Posthoorn” (3)’ in Nieuwsnet | (1980) | (DJ 786) | |
| T13 | ‘“Wanklanken uit de Haagse Posthoorn” (4)’ in Nieuwsnet | (1980) | (DJ 788) | |
| T14 | ‘Wanklanken uit de Haagse Posthoorn (5)’ in Nieuwsnet | (1980) | (DJ 789) | |
| T15 | ‘Wanklanken uit de Haagse Posthoorn (6)’ in Nieuwsnet | (1980) | (DJ 790) | |
| T16 | ‘Wanklanken uit de Haagse Posthoorn (7)’ in Nieuwsnet | (1980) | (DJ 791) | |
| T17 | ‘Wanklanken uit de Haagse Posthoorn (slot)’ in Nieuwsnet | (1980) | (DJ 792) | |
| T18 | ‘Het prestige van de Nederlandse literatuur’ in NRC Handelsblad | (1980) | (DJ 801) | |
| T19 | ‘Renate Rubinsteins fantasie en Bep Turksma’ in NRC Handelsblad | (1980) | (DJ 810) | |
| T20 | ‘Bederf door vervaging’ in De Gids | (1980) | (DJ 813) | |
| T21 | ‘De nieuwe zedenmeesters’ in Nieuwsnet | (1980) | (DJ 820) | |
| T22 | ‘De klotser van de Haagse Post’ in Nieuwsnet | (1980) | (DJ 828) | |
| T22m1 | Knipsel met correcties bij bijdrage in Nieuwsnet | |||
| T23 | ‘Het legendarische leven van Jacques Gans (Z 6/12)’ [W.F. Hermans en anderen] in NRC Handelsblad | (1980) | (DJ I-43) | |
| T24 | ‘Renate Rubinsteins fantasie en Bep Turksma’ in NRC Handelsblad 1970/1980. Een bloemlezing uit de eerste 10 jaar | (1980) | ||
| T25 | ‘W.F. Hermans over Gerard van het Reve’ in NRC Handelsblad | (1982) | (DJ I-44) | |
| T26 | Frank van Dijl, ‘De waarheid over Hermans en De Letteren’ in Het Vrije Volk | (1982) | (DJ IV-72) | |
| T27 | ‘“De uitgeverij is een Monte Carlo” (2)’ [ingezonden brief] in Haagse Post | (1982) | (DJ I-45) | |
| T28 | ‘Schichtig en nog luier’ in Elseviers magazine | (1982) | (DJ 860) | |
| T29 | ‘Open brief aan Hollands Maandblad’ in Hollands Maandblad | (1982) | (DJ 863) | |
| T29 | ‘Weinreb revisited’ in NRC Handelsblad met naschrift | (1983) | (DJ 865) | |
| M2 | Verspreide/losse kopij voor Mandarijnen op zwavelzuur. Supplement | (1983) | |
|
| P1 | Drukproef voor de eerste druk van Mandarijnen op zwavelzuur. Supplement | (1983) | |
|
| P2 | Drukproef (revisie) voor de eerste druk van Mandarijnen op zwavelzuur. Supplement | (1983) | |
|
| D1 | Eerste druk van Mandarijnen op zwavelzuur. Supplement | (1983) | (JS 209) |
[1] In andere edities van Het Parool ook onder de titel ‘Sal Salten wil graag in de krant komen’.
M1
Typoscript (drie doorslagen van kopij) van ‘Weinreb bij de neus genomen’
Omvang: [ [1-3] ]
9 november 1970
Letterkundig Museum
WFH (Dossier) Weinreb (NRC)
Het Weinrebdossier in het archief-Hermans bevat drie doorslagen van de kopij van ‘Weinreb bij de neus genomen’, Hermans’ reactie op het artikel ‘Hermans preekt de passie’ van Philo Bregstein. Bij de doorslagen bevindt zich ook de begeleidende brief van Hermans aan de redactie van het Algemeen Handelsblad/NRC.[1] Op de eerste doorslag staan in handschrift een enkele correctie en twee uitbreidingen die in de krantenpublicatie ontbreken.
© Milo van de Pol (Huygens ING) [Terug naar overlevering]
T22m1
Knipsel met correcties bij bijdrage in Nieuwsnet
Letterkundig Museum
WFH (Knipsels) Nieuwsnet
Bijdragen aan Nieuwsnet archiveerde Hermans in een aparte Nieuwsnet-map die hij in 1983 ook gebruikte bij het samenstellen van de essaybundel Klaas kwam niet (1983).[2] In deze map bevindt zich een knipsel van ‘De klotser van de Haagse Post’ met op dertien plaatsen correcties. Hermans nam de correcties allen over bij de publicatie van het stuk in Mandarijnen op zwavelzuur. Supplement en bracht nog meer wijzigingen aan, onder meer in de alinea-indeling. ‘De klotser van de Haagse Post’ is het enige stuk in het Supplement waarvan niet een reproductie van de oorspronkelijke publicatie werd opgenomen, maar opnieuw getypte tekst.[3]
M2
Losse kopij voor Mandarijnen op zwavelzuur. Supplement
April 1983
Letterkundig Museum
WFH (Knipsels) Nieuwsnet
In de map waarin Hermans zijn bijdragen aan Nieuwsnet archiveerde zijn onderdelen van de kopij voor het Supplement terug te vinden.[4] Op de knipsels in deze map die tot de kopij behoorden bracht Hermans, veelal in typoscript, vervangende passages aan met kleine correcties van zijn tekst.[5] De knipsels werden in die bewerkte staat gereproduceerd voor het boek. De vellen waar Hermans de knipsels op heeft geplakt zijn vaak genummerd en voorzien van aantekeningen voor de reproductie bij Krips Repro te Meppel, bijvoorbeeld met betrekking tot het percentage dat knipsels voor de boekuitgave verkleind moesten worden.
Naast knipsels uit Nieuwsnet bevinden zich in de map verder de pagina met de ingezonden brief in Haagse Post die werd gereproduceerd op pagina 20 van het Supplement en het stuk ‘Schichtig en nog luier’, verschenen in Elseviers magazine en gereproduceerd op pagina 42-44.[6]
Wanneer Hermans de kopij inleverde is niet bekend. Enige tijd nadat het boek verschenen was kreeg Hermans in november 1983 ‘wat Krips van uw manuscript heel gelaten heeft’ via Frans Janssen van zijn uitgever Jaco Groot terug.[7] De ontbonden kopij is slechts ten dele in het archief aangetroffen.[8]
© Milo van de Pol (Huygens ING) [Terug naar overlevering]
P1
Drukproef voor de eerste druk van Mandarijnen op zwavelzuur. Supplement
Omvang: 108 pagina’s en omslag
Mei-juni 1983
Collectie Frans A. Janssen
Een drukproef van Mandarijnen op zwavelzuur. Supplement met sporen van uitbreidingen van de inleiding, bevindt zich in de collectie van Frans Janssen. Het betreft een zogenoemde ozalidproef waar Hermans middels strookjes met getypte aanvulling, die hij met plakband op de proef plakte, wijzigingen op aanbracht.[9] Bij drukwerkbedrijf Krips Repro te Meppel werden deze strookjes van de proef gehaald en op de kopij geplakt, waarna de op die manier aangepaste pagina’s opnieuw werden gereproduceerd. De strookjes met uitbreidingen zijn niet overgeleverd; het is hoofdzakelijk aan plakbandresten te zien waar de strookjes met herzieningen opgeplakt zijn geweest.
In de inleiding van het Supplement zijn niet alleen sporen te zien van opgeplakte gewijzigde gedeelten, maar werden pagina’s van de proef ook verknipt. Hermans verschoof passages om ruimte te maken voor een aantal uitbreidingen van zijn tekst. Deels nieuw of fors herschreven is de lange passage van ‘over Multatuli. Alsof er uit de nalatenschap’ tot ‘waaraan zij hun boterham verdienen.’ op p. 8-10 van het Supplement. Ook de zin ‘Professoraten, zo blijkt, leggen geen verplichtingen meer op […] voor menige vaderlandse literaire hoogleraar.’ op p. 8 van het Supplement ontbreekt nog op de proef.
Andere opgeplakte wijzigingen betreffen toevoegingen van bronvermeldingen bij een aantal knipsels en het bijschrift bij de auteursfoto op het achterplat. Hermans vulde de paginering met de hand in en op de uitgeverij werd op het voorplat een technische aantekening met betrekking tot de kleurstelling van het omslag toegevoegd.
Het op p. 34 van het Supplement gereproduceerde feestartikel ‘HULDE aan de JARIGE’ ontbreekt nog, maar op die pagina schreef Hermans wel het woord ‘Hulde’. Jaco Groot van uitgeverij De Harmonie, die de productie van het boek voor zijn rekening nam, schrijft Hermans hierover op 4 mei 1983: ‘De enige ontbrekende pagina is nu nog 34, die waar nu alleen hulde op staat. Het bleek echter dat de feestartikelenwinkel op de Haarlemmerdijk recentelijk gesloten is. Ik zal nu elders kijken. / De drukker zal u de drukproeven rechtstreeks zenden. Als u ze dan via ons retourneert zorgen wij voor “de laatste blik”.’[10] Enkele weken later heeft Groots speurwerk wel resultaat en laat hij weten: ‘In een feestartikelenwinkel in de Utrechtsestraat vond ik een papieren “Hulde aan de jarige”. Bedoelde u zoiets?’[11] Hermans reageert vrijwel onmiddellijk en enthousiast: ‘Zoals telefonisch al besproken, stuur ik u hierbij de proeven terug. / De “Hulde aan de Jarige” lijkt mij een prachtige vondst.’[12]
In een brief naar aanleiding van de drukproef schrijft Hermans iets later, op 13 juni, aan Groot: ‘Separaat stuur ik u de proef van het Mandarijnensupplement. Achteraf vond ik de Inleiding niet sympathiek genoeg en ik heb er dus hier en daar stukjes ingelast. […] Krijg ik nog een revisie? Het zou verschrikkelijk zijn, natuurlijk, als de drukker zich vergiste bij het inplakken van de verbeteringen!’[13]
© Milo van de Pol (Huygens ING) [Terug naar overlevering]
P2
Drukproef voor de eerste druk van Mandarijnen op zwavelzuur. Supplement
Omvang: 108 pagina’s
Juli 1983
Collectie Frans A. Janssen
In de collectie van Frans Janssen bevinden zich uitschietvellen van Mandarijnen op zwavelzuur. Supplement. Deze complete drukproef bestaat uit negen katernen en bevat geen correcties. Tegelijk met Mandarijnen op zwavelzuur. Supplement verscheen in augustus 1983 een jubileumeditie van Mandarijnen op zwavelzuur waarvan een vergelijkbare proef is overgeleverd.[14]
© Milo van de Pol (Huygens ING) [Terug naar overlevering]
[1] ‘Hermans preekt de passie’ van Philo Bregstein verscheen in het Algemeen Handelsblad/NRC van vrijdag 6 november 1970, Hermans’ brief aan de redactie is van 9 november 1970.
[2] Zie voor een beschrijving van de verzameling knipsels verder bijvoorbeeld ‘Knipsels met correcties bij bijdragen in Het Parool en Nieuwsnet’ in de Tekstgeschiedenis van Klaas kwam niet (1983).
[3] ‘De klotser van de Haagse Post’ op p. 75-78 van het Supplement.
[4] Zie ook de beschrijving van T22m1. Alle Nieuwsnet-stukken die Hermans opnam in Mandarijnen op zwavelzuur. Supplement bevinden zich in deze map. Op ‘De klotser van de Haagse Post’ (T22m1) na zijn alle knipsels bewerkt tot kopij, dat wil zeggen met het oog op reproductie.
[5] Zie voor concrete voorbeelden van wat Hermans middels de opgeplakte passages wijzigde in zijn tekst de annotaties bij Mandarijnen op zwavelzuur. Supplement in Willem Frederik Hermans, Volledige Werken, deel 16. Amsterdam 2016. De onconventionele kopij werd door Hermans in een brief aan Frans Janssen omschreven als ‘eerder een colloscript, uit knipsels en getikte stukjes in elkaar geplakt.’ Hermans aan Frans Janssen, 23 februari 1983, archief-Hermans. Zie ook p. 445 van ‘De ontstaans- en publicatiegeschiedenis van Mandarijnen op zwavelzuur. Supplement (1983)’ in de editie.
[6] Omdat Mandarijnen op zwavelzuur. Supplement in facsimile is opgenomen in de editie, wijkt de paginering in de editie niet af van die van de oorspronkelijke uitgave.
[7] Jaco Groot (Uitgeverij De Harmonie) aan Hermans, 15 november 1983, archief-Hermans.
[8] Bij de correspondentie met Uitgeverij De Harmonie wordt een ongedateerd lijstje bewaard met een aantal vroege beslissing over de kopij die door Hermans in handschrift al dan niet werden gefiatteerd. Bijvoorbeeld over het consequent verwijderen van de woorden ‘opinie’ en ‘column’ bij de knipsels uit Nieuwsnet. Zie ook de annotaties bij ‘Opiniebladen 1-3’ op p. 592 van de editie.
[9] Van de gelijktijdig met het Supplement verschenen vijfde oplage van de vierde druk van Mandarijnen op zwavelzuur is ook een (ozalid-)proef overgeleverd, zie hiervoor de Tekstgeschiedenis van Mandarijnen op zwavelzuur.
[10] Jaco Groot (Uitgeverij De Harmonie) aan Hermans, 4 mei 1983, archief-Hermans.
[11] Jaco Groot (Uitgeverij De Harmonie) aan Hermans, 30 mei 1983, archief-Hermans.
[12] Hermans aan Jaco Groot (Uitgeverij De Harmonie), 1 juni 1983, archief-Hermans.
[13] Hermans aan Jaco Groot (Uitgeverij De Harmonie), 13 juni 1983, doorslag in archief-Hermans.
[14] Zie hiervoor de Tekstgeschiedenis van Mandarijnen op zwavelzuur.
De tekstbezorging van Mandarijnen op zwavelzuur. Supplement wijkt af van reguliere delen van de Volledige Werken. Mandarijnen op zwavelzuur en Mandarijnen op Zwavelzuur. Supplement worden in de editie als facsimile weergegeven, er wordt geen tekst geconstitueerd met verwerking van alle wijzigingen en correcties die Hermans in de loop der tijd aanbracht. Voor algemene informatie over de eigenaardigheden in Mandarijnen op zwavelzuur. Supplement verwijzen we naar de Commentaar bij dit deel van de editie (en daarin met name het afsluitende ‘Ten slotte’). Specifieke informatie per artikel is ondergebracht in de annotaties bij Mandarijnen op zwavelzuur. Supplement.
Deel via Facebook
Deel via Twitter