Kussen door een rag van woorden (1944)

Inleiding

In september 1944 publiceerde Hermans in eigen beheer de clandestiene uitgave Kussen door een rag van woorden. Het bundeltje, dat bestaat uit een reeks van vierentwintig genummerde gedichten, kwam tot stand in samenwerking met uitgeverij Meulenhoff en kende een oplage van dertig exemplaren, die Hermans uitdeelde onder vrienden en kennissen. Een herziene en aangevulde versie ‘Kussen door een rag van woorden’ nam Hermans twee jaar later op in Horror Cœli en andere gedichten. De oorspronkelijke bundel werd tijdens het leven van Hermans niet meer herdrukt. Na Hermans’ dood verschenen twee herdrukken van de oorspronkelijke uitgave uit 1944. Die eerste druk van 1944 vormt tevens het uitgangspunt voor de tekst van de editie.

De tekstgeschiedenis van Kussen door een rag van woorden biedt een overzicht van alle in het onderzoek gebruikte documentaire primaire bronnen, met bibliografische verwijzingen naar gedrukt materiaal en beschrijvingen van niet openbaar toegankelijk archiefmateriaal; dit onderdeel bevat bovendien uniek beeldmateriaal uit het archief-Hermans.

De tekstbezorging van Kussen door een rag van woorden bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van strofescheidingen die in de editie van Kussen door een rag van woorden samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.


De tekstgeschiedenis van Kussen door een rag van woorden

De hieronder gepresenteerde lijst biedt een beknopt overzicht van alle overgeleverde primaire documentaire bronnen van Kussen door een rag van woorden die van belang zijn voor de tekstgeschiedenis van de bundel. Deze zogenaamde ‘overlevering’ bestaat per bron uit drie onderdelen: een gecodeerde aanduiding van de bron (het sigle), een korte beschrijving van de bron met een datering en, indien van toepassing, een verwijzing naar de relevante nummers in de primaire Hermans-bibliografieën Het bibliografische universum van Willem Frederik Hermans van Janssen en Van Stek (verder: JS) of Schrijven is verbluffen van Delvigne en Janssen (verder: DJ).[1]
Alle niet openbaar toegankelijke bronnen krijgen een beknopte documentaire beschrijving die direct vanuit de overlevering aanklikbaar is. De bronbeschrijvingen kunnen ook in chronologische volgorde worden geraadpleegd. Deze beschrijvingen geven via een aantal illustratieve voorbeelden aan hoe Hermans zijn teksten in de loop van een groot aantal jaren herzag en gaan ook in op de rol van derden (uitgevers, redacteuren, typografen, zetters, correctoren en lezers) bij dit voortdurende proces van herzien en verbeteren.[2] Aan de beschrijvingen gaat een korte bibliografische typering vooraf: deze bestaat achtereenvolgens uit het sigle, de beknopte beschrijving van de bron, omvang, datering, een verwijzing naar de plaats van herkomst en een eventuele signatuur. Bij bronnenmateriaal uit het archief-Hermans is een afbeelding toegevoegd.


[1] Zie voor een meer uitgebreide toelichting bij de Overlevering de Inleiding bij de Tekstgeschiedenis van de roman Conserve (Volledige Werken Deel 1).
[2] Uit het archiefonderzoek voor de tekstconstitutie blijkt dat Hermans incidenteel ook wijzigingen aanbracht in teksten die in een bloemlezing werden opgenomen. Ook die krijgen een aparte bronbeschrijving. Primaire bronnen zonder inhoudelijke correcties, die wel zijn opgenomen in Het bibliografische universum, krijgen geen aparte beschrijving.


Overlevering

verwijst naar een afbeelding afkomstig uit het archief-Hermans/collectie Frans A. Janssen


T1 ‘Een opdracht’ in Parade der Profeten (1944) (DJ 31)
P1 Drukproef voor Kussen door een rag van woorden (1944)
D1 Eerste druk van Kussen door een rag van woorden (1944) (JS 1)

Bronbeschrijvingen van Kussen door een rag van woorden

P1
Drukproef voor Kussen door een rag van woorden

Omvang: [ 1-36 ]
Juni 1944
Collectie Frans A. Janssen

Van de medio september 1944 clandestien verschenen gedichtenbundel Kussen door een rag van woorden bleef een drukproef zonder correcties bewaard. Uitgeverij J.M. Meulenhoff, die de productie van het bundeltje verzorgde, stuurde Hermans op 19 juni 1944, ruim een maand nadat Hermans de kopij had ingezonden, de eerste twee vellen van die proef.[1] De compleet overgeleverde drukproef bestaat uit losse katernen. Inhoudelijke verschillen ten opzichte van de latere druk zijn er niet, wel is er een enkele wijziging in het gebruik van een accent en zijn er varianten in interpunctie: in de proef ontbreekt vier maal een leesteken aan het einde van de regel.[2] In hoeverre Hermans zelf verantwoordelijk was voor deze wijzigingen valt bij gebrek aan ander bronnenmateriaal niet na te gaan. Hermans was bij verschijnen van de bundel zeer tevreden over het eindresultaat. Op 19 september bedankte hij John Meulenhoff voor ‘de voortreffelijke wijze waarop U mijn bundel verzorgd hebt. Aangezien ik mij vanwege de onrustige toestand, liever niet op straat beweeg, doe ik dat vast bij deze. […] Het uiterlijk van het boekje is werkelijk boven alle lof verheven.’[3]

KRW_proef_klein

© foto Huygens ING [Terug naar overlevering]



[1] Uitgeverij J.M. Meulenhoff aan Willem Frederik Hermans, 19 juni 1944 (archief-Hermans). Hermans verstuurde de kopij voor de bundel op 10 mei 1944 (Hermans aan J.M. Meulenhoff, doorslag in archief-Hermans). Zie ook de Commentaar bij Kussen door een rag van woorden in Willem Frederik Hermans, Volledige Werken, deel 9. Amsterdam 2011, p. 237 e.v.
[2] Het betreft de regels ‘Houd Gij mij vast, ’k ga U verloren’, ‘Loopend door de bijna leege straten’, ‘Op den rand van mijn bed gezeten’ en ‘Op de ramen tikten de ringen van vrouwen’, in de eerste druk steeds met toegevoegde interpunctie, in de editie achtereenvolgens op pagina 11, 15, 16 en 31.
[3] Hermans aan J.M. Meulenhoff, 19 september 1944, doorslag in archief-Hermans.


De tekstbezorging van Kussen door een rag van woorden

De tekstbezorging bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van strofescheidingen die in de editie van Kussen door een rag van woorden samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.

Editeursingrepen

In de uitgave van Kussen door een rag van woorden in de Volledige Werken zijn, op grond van het kritisch onderzoek van de basistekst (eerste en enige druk, 1944 (D1)) en de tekstvergelijking van de voorafgaande drukproef, tijdschriftpublicatie en overige primaire en secundaire documentaire bronnen die relevant zijn voor de tekstgeschiedenis, de hieronder volgende correcties in de basistekst aangebracht. Na het paginacijfer en het regelnummer van de boekuitgave wordt eerst de verbeterde lezing vermeld, gevolgd door de oorspronkelijke, foutieve lezing van de basistekst. Indien een of meer voorafgaande versies de juiste lezing hebben wordt daarna via het sigle verwezen naar de meest recente tekstversie met deze lezing.

p. 13, r. 8 Langs d’ ellenden d’ onaantastbre zon Langs d’ ellenden d’onaantastbre zon
p. 31, r. 15 Je zei iets, – maar dat wist ik zóó ook wel… Je zei iets, – maar dat wist ik zóo ook wel…
p. 37, r. 20 En zoo op tranen zouden lijken, [einde strofe] En zoo op tranen zouden lijken, [einde strofe en nieuwe pagina]

Strofescheiding

Op de volgende pagina’s in de uitgave van Kussen door een rag van woorden valt het staartwit van de pagina samen met een strofescheiding:

p. 31
p. 35


Koppeltekens

In de uitgave van Kussen door een rag van woorden komen geen afbrekingstekens voor die als koppelteken gelezen moeten worden.



Naar boven