Koningin Eenoog (1986)

Selecteer een deel 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Cumulatief register

Inleiding

In 1986 verscheen bij De Bezige Bij het fotoboek Koningin Eenoog, met daarin een keuze van Hermans’ foto’s uit de jaren 1948-1985. De oudste foto’s dateren uit de zomer van 1948, toen hij als houtcontroleur werkte in Canada en Newfoundland, de jongste uit 1985 (gemaakt in Parijs en Leipzig). Hermans liet zijn selectie vooraf gaan door een inleiding en achterin het boek werd een beschouwende tekst van Frans Janssen opgenomen die eerder in Bzzlletin was gepubliceerd. De eerste en enige druk van Koningin Eenoog verscheen in september 1986, in een oplage van 2.915 exemplaren. Deze druk vormt het uitgangspunt voor de editie.
Rond de verschijning van Koningin Eenoog organiseerde het Stedelijk Museum een kleine tentoonstelling met foto’s uit het boek. De tentoongestelde foto’s waren afkomstig uit de kopij voor het boek.

De tekstgeschiedenis van Koningin Eenoog biedt een overzicht van alle in het onderzoek gebruikte documentaire primaire bronnen, met bibliografische verwijzingen naar gedrukt materiaal en beschrijvingen van niet-openbaar toegankelijk archiefmateriaal; dit onderdeel bevat bovendien uniek beeldmateriaal uit het archief-Hermans.

De tekstbezorging van Koningin Eenoog bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van Koningin Eenoog samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.

De tekstgeschiedenis van Koningin Eenoog

De hieronder gepresenteerde lijst biedt een beknopt overzicht van alle overgeleverde primaire documentaire bronnen van Koningin Eenoog die van belang zijn voor de tekstgeschiedenis van het fotoboek. Deze zogenaamde ‘overlevering’ bestaat per bron uit drie onderdelen: een gecodeerde aanduiding van de bron (het sigle), een korte beschrijving van de bron met een datering en, indien van toepassing, een verwijzing naar de relevante nummers in de primaire Hermans-bibliografieën Het bibliografische universum van Willem Frederik Hermans van Janssen en Van Stek (verder: JS) of Schrijven is verbluffen van Delvigne en Janssen (verder: DJ).[1] Alle niet openbaar toegankelijke bronnen krijgen een beknopte documentaire beschrijving die direct vanuit de overlevering aanklikbaar is. De bronbeschrijvingen kunnen ook in chronologische volgorde worden geraadpleegd. Deze beschrijvingen geven via een aantal illustratieve voorbeelden aan hoe Hermans zijn teksten in de loop van een groot aantal jaren herzag en gaan ook in op de rol van derden (uitgevers, redacteuren, typografen, zetters, correctoren en lezers) bij dit voortdurende proces van herzien en verbeteren.[2] Aan de beschrijvingen gaat een korte bibliografische typering vooraf: deze bestaat achtereenvolgens uit het sigle, de beknopte beschrijving van de bron, omvang, datering, een verwijzing naar de plaats van herkomst en een eventuele signatuur. Bij bronnenmateriaal uit het archief-Hermans is een afbeelding toegevoegd.

[1] Zie voor een meer uitgebreide toelichting bij de Overlevering de Inleiding bij de Tekstgeschiedenis van de roman Conserve (Volledige Werken Deel 1).
[2] Uit het archiefonderzoek voor de tekstconstitutie blijkt dat Hermans incidenteel ook wijzigingen aanbracht in teksten die in een bloemlezing werden opgenomen. Ook die krijgen een aparte bronbeschrijving. Primaire bronnen zonder inhoudelijke correcties, die wel zijn opgenomen in Het bibliografische universum, krijgen geen aparte beschrijving.

Overlevering

verwijst naar een afbeelding afkomstig uit het archief-Hermans/collectie Frans A. Janssen

T^1-3	Drie foto’s in ‘Gijon op Goede Vrijdag’ in Foto	(1957)	(DJ 284)
T⁴	Een foto in F. Sierksma. De mens en zijn goden	(1959)	(DJ 288)
T⁵	Een foto in J. Blokker. De erotiek van het dagelijks leven	(1959)	(DJ 289)
T^6-7	Twee foto’s in ‘Camera van Hermans ziet leven en dood’ in Het Vrije Volk	(1960)	(DJ 295)
T⁸	Een foto in ‘Toeti Dinky Toy’ in Kat in beeld	(1981)	(DJ 850)
T^9-12	Vier foto’s in Bzzlletin	(1985)	(DJ 888)
T¹³	Frans A. Janssen, ‘Schrijven als een fototoestel? Willem Frederik Hermans en de fotografie’ in Bzzlletin	(1985)
T¹⁴	Een foto in K. Helsloot, Willem Frederik Hermans	(1986)	(DJ 907)
M¹	Kopij (foto’s) voor Koningin Eenoog	(1948-1986)
M²	Typoscript (doorslag) van de inleiding	(1986)
M³	Typoscript (kopie) gegevens over de foto’s	(1986)
M⁴	Productiedossier van Koningin Eenoog	(1986)
P¹	Drukproef voor het voorwerk en de inleiding voor de eerste druk van Koningin Eenoog	(1986)
P²	Drukproef voor de eerste druk van Koningin Eenoog	(1986)
D¹	Eerste druk van Koningin Eenoog	(1986)	(JS 390)

Bronbeschrijvingen van Koningin Eenoog

M¹
Kopij (foto’s) voor Koningin Eenoog
1948-1986
Literatuurmuseum
WFH (Foto’s) Koningin Eenoog en WFH (Foto’s) Stedelijk Museum[1]

In het archief-Hermans wordt een deel van de kopij bewaard voor Koningin Eenoog. Het gaat om zesentachtig van de in totaal honderddrieënveertig foto’s die in het boek staan afgebeeld. Zesenvijftig van de zesentachtig foto’s bewaarde Hermans in een doos met het opschrift ‘Koningin Eenoog’.[2] De overige dertig, die voor de tentoonstelling in het Stedelijk Museum uit de kopij werden gelicht, bewaarde Hermans elders in zijn archief, nog in de passe-partouts waarin ze in 1986 geëxposeerd werden. De andere foto’s, waarvan het merendeel ook in het Stedelijk Museum te zien is geweest, ontbreken.[3]
De achterzijden van de in het archief overgeleverde foto’s zijn vaak voorzien van een copyrightstempel en adresstempels.[4] Hermans schreef met pen op veel foto’s een korte omschrijving van het afgebeelde, in groene inkt het nummer dat de foto in het boek zou krijgen en in potlood of de foto op een linker- of een rechterpagina moest komen.
In het handschrift van een persklaarmaker staat, afhankelijk van of het een staande of een liggende foto betreft, op de foto’s aangegeven welke hoogte of breedte deze in het boek kreeg. De volledige kopij, waar deze foto’s onderdeel van uitmaakten, werd op 18 januari 1986 door Hermans’ toenmalige uitgever Dolf Hamming in Parijs opgehaald.[5]

M²
Typoscript (doorslag) van de inleiding
Omvang: 4 vellen
Januari 1986
Collectie Frans A. Janssen

Een doorslag van het typoscript van Hermans’ inleiding, met correcties en een enkele toevoeging van zijn hand, bevindt zich in de collectie van Frans Janssen. De correcties zijn hoofdzakelijk kleine verbeteringen van typefouten en stilistische wijzigingen. Hermans voegde in handschrift op één plek twee zinnen in: ‘Maar dit falen komt pas in de donkere kamer aan het licht. Hiervoor zal ik altijd bevreesd blijven.’[6]
Op 16 januari 1986, twee dagen voordat Hamming de kopij van het boek in Parijs kwam ophalen, stuurde Hermans zijn inleiding aan Frans Janssen: ‘Ziehier het woordje vooraf bij het fotoboek. Veel bijzonders vertel ik niet. Maar als ik een lang verhaal had gefabriceerd, zou ik de foto’s achterwege hebben kunnen laten.’[7] Een tweede exemplaar van het typoscript, waarop dezelfde wijzigingen te zien zijn, bevindt zich in het productiedossier in het archief van De Bezige Bij (zie M⁴).

M³
Typoscript (kopie) gegevens over de foto’s
Omvang: 4 vellen
Januari 1986
Collectie Frans A. Janssen

In de collectie van Frans Janssen bevindt zich ook een kopie van een typoscript met de gegevens over de foto’s die in Koningin Eenoog onder de brede achterflap van het omslag werden opgenomen.[8] Hermans wijzigde met pen de omschrijving ‘Heer met pastor’ naar ‘Heer met heeroom’[9], vulde locatiegegevens aan, maar veranderde verder alleen de volgorde van de foto’s. Vrijwel steeds werd de volgorde paarsgewijs veranderd: foto zes werd foto zeven en omgekeerd, foto veertien en vijftien wisselden van plaats en zo verder. Zesentwintig paren wisselden zo van plek.

M⁴
Productiedossier van Koningin Eenoog
Omvang: een archiefmap
Januari 1986-juli 1986
Archief Uitgeverij De Bezige Bij

In het archief van de uitgeverij wordt, in een groene archiefmap, het ongeordende productiedossier van Koningin eenoog bewaard. In de map bevinden zich onderdelen van het manuscript, typoscripten van de opgenomen teksten, fotokopieën van alle foto’s, omslagproeven en verschillende andere drukproeven van onderdelen van het boek. Ook een dia van de collage van Hermans die voor het voorplat van het boek werd gebruikt en een layoutmodel voor de achterflap bevinden zich bij dit materiaal.
Typoscripten van Hermans’ inleiding, van de lijst met de gegevens over de foto’s en de beschouwing van Frans Janssen zijn in meervoud aanwezig. Van elk typoscript bevindt zich een door Hermans’ vaste redactrice Gerry Bruil persklaargemaakte kopie in de map.[10]
Aan de dateringen op de verschillende drukproeven is te zien dat het essay van Frans Janssen los van de andere onderdelen van het boek werd behandeld. [11] Hermans ontving een herziene versie van die tekst nadat het manuscript bij hem was opgehaald, want Janssen stuurde deze op 26 januari.[12]

P¹
Drukproef voor het voorwerk en de inleiding van Koningin Eenoog
Omvang: 6 vellen
Maart 1986
Collectie Frans A. Janssen

Een drukproef voor het voorwerk en de inleiding van Koningin Eenoog wordt bewaard in de collectie van Frans Janssen. Alle vellen van de proef zijn voorzien van het stempel: ‘1e proef 27 MRT 1986’. Op de proef staan geen aantekeningen of correcties.[13]

P²
Drukproef voor de eerste druk van Koningin Eenoog
Juli 1986
Archief De Bezige Bij

In het archief van De Bezige Bij bevindt zich een volledige drukproef met het stempel ‘2e proef 15 JUL 1986’ die toont dat Hermans zich intensief met de productie bemoeide.[14] De proef bestaat uit losse katernen die tussen de dubbelgevouwen vellen van een eerder voor het boek vervaardigd stramien zitten. Bij het merendeel van de foto’s is steeds een fotokopie van de originele foto ingevoegd.[15]
Hermans maakte met potlood aantekeningen met betrekking tot uitsnede en plaatsing van het beeld, zoals: ‘aflopend’, ‘1 cm zakken’, ‘ten onrechte afgesneden’ en ‘iets naar rechts’. Bij de proefpagina met foto 9 schreef Hermans: ‘Deze foto is ten onrechte van boven en van onderen afgesneden. Dat mag niet. Aflopend boven en onder. Links een witte strook van 5 mm’. Bijgevoegd is een fotokopie van de originele foto met een pijl die aangeeft waar het beeld niet te ver mocht worden aangesneden.
Gerry Bruil zette haar paraaf op de Franse titelpagina, alsmede de datum 28 juli 1986 en de opmerking ‘Nog enige correcties in voorwerk / nawoord / colofon / achterflap’. In de inleiding staan geen correcties en in het essay van Frans Janssen werd alleen de titelomschrijving in de laatste noot uitgebreid. Op de achterflap werden drie foto-omschrijvingen aangepast; ‘Oog van E. Nagel, Nederhorst den Berg, 1983’ werd ‘Oog, Nederhorst den Berg, 1983’. De handschriftelijke correcties zijn van Bruil.

[1] De foto’s die onder signatuur WFH (Foto’s) Koningin Eenoog worden bewaard hebben in Koningin Eenoog de nummers: 5, 6, 7, 8, 10, 14, 15, 16, 17, 18, 21, 22, 23, 28, 29, 32, 35, 37, 40, 45, 46, 47, 48, 49, 52, 58, 60, 61, 64, 65, 68, 69, 70, 72, 74, 82, 83, 84, 86, 87, 93, 95, 97, 107, 110, 112, 113, 114, 117, 119, 120, 121, 131, 134, 135 en 139. Bij signatuur WFH (Foto’s) Stedelijk Museum gaat het om de nummers: 11, 12, 26, 27, 36, 38, 44, 50, 59, 66, 76, 78, 80, 81, 88, 89, 91, 94, 99, 102, 104, 108, 109, 122, 123, 125, 127, 130, 132 en 140.
[2] Bij deze foto’s bevindt zich ook een door Hermans vervaardigd miniatuur model van 7,9 bij 7,5 cm voor de boekuitgave en een nummer van Nieuwe Revu van 9-16 maart 1989 waarin onder de titel ‘De donkere kamer van W.F. Hermans’ zeven foto’s van Hermans staan afgedrukt.
[3] In enkele gevallen konden in het archief wel andere exemplaren van de ontbrekende foto’s worden gevonden, maar vaak wijken deze, bijvoorbeeld wat betreft de uitsnede, af van de voor het boek gebruikte exemplaren. Tien foto’s die tentoongesteld werden kocht het Stedelijk Museum aan en worden aldaar bewaard, het gaat om de nummers 4, 20, 33, 41, 51, 100, 115, 128, 133 en 142. De onder de signaturen WFH (Foto’s) Koningin Eenoog en WFH (Foto’s) Stedelijk Museum in archief-Hermans bewaarde foto’s, alsmede de tien foto’s in de collectie van het Stedelijk Museum, werden voor de editie gedigitaliseerd. Van de ontbrekende foto’s konden in negen gevallen identieke exemplaren worden gebruikt die elders in het archief worden bewaard (het gaat om de nummers 2, 9, 13, 31, 73, 75, 92, 126 en 141).
[4] Zowel stempels met Hermans’ adres aan de Spilsluizen in Groningen en de Julianalaan te Haren, als dat van zijn Parijse woning aan Avenue Niel komen voor.
[5] Gegevens ontleend aan de agenda over 1986, agenda in archief-Hermans. Uit een brief van Hermans aan Rob Delvigne blijkt dat Hamming bij die gelegenheid ook manuscripten voor de uitgebreide tweede druk van De raadselachtige Multatuli ophaalde. (Hermans aan Rob Delvigne, 18 januari 1986, doorslag in archief-Hermans.)
[6] In de editie op p. 214.
[7] Hermans aan Frans Janssen, 16 januari 1986, doorslag in archief-Hermans.
[8] Het origineel bevindt zich met een persklaargemaakte kopie in het productiedossier (M⁴).
[9] Foto 112 van Koningin Eenoog, gegevens in de editie op de uitklappagina na de foto’s.
[10] Het typoscript met gegevens over de foto’s laat dezelfde correcties van de volgorde zien als de kopie in de collectie van Frans Janssen (M³).
[11] De eerste drukproef van Janssens beschouwing dateert van 7 mei 1986. Van deze drukproef bevinden zich verschillende exemplaren in het productiedossier: een met correctie van Frans Janssen en een waarop Gerry Bruil de correctie van Janssen overnam. Een tweede drukproef voor dit deel van Koningin Eenoog is voorzien van de datum 10 juni 1986.
[12] Janssen schreef: ‘Hierbij een kopie van de herziene versie van mijn tekst, die de eer vergund is als nawoord bij deze ware kunstwerken te fungeren’. Frans Janssen aan Hermans, 26 januari 1986, archief-Hermans.
[13] In de collectie van Frans Janssen bevinden zich ook twee drukproeven met de tekst van Janssens essay ‘Schrijven met een fototoestel’. De proeven zijn allebei voorzien van het stempel: ‘1e proef – 7 MEI 1986’. Op één proef bracht Hermans in potlood correcties en opmerkingen aan. Hermans’ correcties werden overgenomen op het andere exemplaar waar Janssen ook een klein aantal nieuwe wijzigingen op aanbracht, vooral in de noten. Op 16 mei schreef Hermans aan Janssen: ‘Vanochtend kreeg ik per expres van de B. Bij de drukproef van je nabeschouwing bij Koningin Eenoog. / Ik heb er hier en daar een aantekening bij gemaakt, waar je misschien iets aan hebt (meestal gewone drukfouten). Maar ook zulke dingetjes als: / Tweemaal “expliciet” op blz. 2 vind ik niet mooi en ik stel daarom een wijziging voor. / Op blz. 3 zou “Leica” meervoud moeten zijn, maar het is, denk ik beter mijn citaat (is het letterlijk?) een beetje aan te passen.’ (Hermans aan Frans Janssen, 16 mei 1986, doorslag in archief-Hermans.) Van deze drukproef bevinden zich ook twee exemplaren in het productiedossier (M⁴), een met de correcties van Frans Janssen en een waarop redactrice Gerry Bruil de correcties van Janssen overnam (zie noot 11).
[14] In het productiedossier (M⁴) bevinden zich twee ongecorrigeerde proeven van het omslag met achterflap van dezelfde datum.
[15] Ook het formaat van het boek was voor Hermans een punt van aandacht. Op de Franse titelpagina schreef hij met potlood: ‘Ik heb indertijd aangegeven dat het boek kwadratisch moest worden. Dus niet 23 x 26, maar 23 x 23 of 26 x 26 / Dit zonder van de foto’s iets af te snijden. // Zie ook correcties in lijst op achterflap / W / 22-7-’86’. Een medewerker van de uitgeverij schreef bij Hermans’ notitie: ‘opmerking niet voor drukker’ en ‘Formaat wordt 23,4 x 26,6’. Bij de drukproef wordt ook een ongedateerd model voor het boek bewaard van tien gevouwen vellen. Op de vellen zijn fotokopieën van Hermans’ foto’s geplakt. De tekst van de inleiding, geknipt uit een drukproef, is in dit model geplakt. Op het model staan geen correcties of aantekeningen.

De tekstbezorging van Koningin Eenoog

De tekstbezorging bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van Koningin Eenoog samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.

Editeursingrepen

In de uitgave van Koningin Eenoog in de Volledige Werken zijn, op grond van het kritisch onderzoek van de basistekst (eerste druk, 1986 (D¹)) en de tekstvergelijking van overige primaire en secundaire documentaire bronnen die relevant zijn voor de tekstgeschiedenis, de hieronder volgende correcties in de basistekst aangebracht. Na de paginaverwijzing en het fotonummer van de boekuitgave wordt eerst de verbeterde lezing vermeld, gevolgd door de oorspronkelijke, foutieve lezing van de basistekst. Indien een of meer voorafgaande versies de juiste lezing hebben wordt daarna via het sigle verwezen naar de meest recente tekstversie met deze lezing.