De laatste roker (1991)

Selecteer een deel 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Cumulatief register

Inleiding

Bijna vierentwintig jaar na de verhalenbundel Een wonderkind of een total loss (november 1967) verscheen in augustus 1991 bij Uitgeverij De Bezige Bij De laatste roker. Verhalen. Naast het titelverhaal bevat de bundel negentien verhalen. Hermans bracht in De laatste roker teksten bijeen die in de loop der jaren in verschillende kranten en tijdschriften hadden gestaan. De bundel beslaat bijna zijn hele schrijverscarrière: ‘Leeuw in interieur’, het vroegste verhaal, verscheen in 1947 voor het eerst in Vrij Nederland en het jongste verhaal, ‘Levitatie’, stond in augustus 1991 in NRC Handelsblad. ‘Dood en weggeraakt’, ‘Waarom schrijven’, ‘Cascaden en riolen’ en ‘Naar Magnitogorsk’ werden eerder ook gepubliceerd als zelfstandige uitgaven. ‘Afscheid in Canada’, door Hermans gedateerd ‘Groningen, 1954 en later’, verscheen niet eerder in druk. De zevende druk van De laatste roker, die in 1993 verscheen, vormt het uitgangspunt voor de tekst van de editie.

De tekstgeschiedenis van De laatste roker biedt een overzicht van alle in het onderzoek gebruikte documentaire primaire bronnen, met bibliografische verwijzingen naar gedrukt materiaal en beschrijvingen van niet-openbaar toegankelijk archiefmateriaal; dit onderdeel bevat bovendien uniek beeldmateriaal uit het archief-Hermans.

De tekstbezorging van De laatste roker bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van De laatste roker samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.

De tekstgeschiedenis van De laatste roker

De hieronder gepresenteerde lijst biedt een beknopt overzicht van alle overgeleverde primaire documentaire bronnen van De laatste roker die van belang zijn voor de tekstgeschiedenis van de verhalenbundel. Deze zogenaamde ‘overlevering’ bestaat per bron uit drie onderdelen: een gecodeerde aanduiding van de bron (het sigle), een korte beschrijving van de bron met een datering en, indien van toepassing, een verwijzing naar de relevante nummers in de primaire Hermans-bibliografieën Het bibliografische universum van Willem Frederik Hermans van Janssen en Van Stek (verder: JS) of Schrijven is verbluffen van Delvigne en Janssen (verder: DJ).[1] Alle niet openbaar toegankelijke bronnen krijgen een beknopte documentaire beschrijving die direct vanuit de overlevering aanklikbaar is. De bronbeschrijvingen kunnen ook in chronologische volgorde worden geraadpleegd. Deze beschrijvingen geven via een aantal illustratieve voorbeelden aan hoe Hermans zijn teksten in de loop van een groot aantal jaren herzag en gaan ook in op de rol van derden (uitgevers, redacteuren, typografen, zetters, correctoren en lezers) bij dit voortdurende proces van herzien en verbeteren.[2] Aan de beschrijvingen gaat een korte bibliografische typering vooraf: deze bestaat achtereenvolgens uit het sigle, de beknopte beschrijving van de bron, omvang, datering, een verwijzing naar de plaats van herkomst en een eventuele signatuur. Bij bronnenmateriaal uit het archief-Hermans is een afbeelding toegevoegd.

[1] Zie voor een meer uitgebreide toelichting bij de Overlevering de Inleiding bij de Tekstgeschiedenis van de roman Conserve (Volledige Werken Deel 1).
[2] Uit het archiefonderzoek voor de tekstconstitutie blijkt dat Hermans incidenteel ook wijzigingen aanbracht in teksten die in een bloemlezing werden opgenomen. Ook die krijgen een aparte bronbeschrijving. Primaire bronnen zonder inhoudelijke correcties, die wel zijn opgenomen in Het bibliografische universum, krijgen geen aparte beschrijving.

Overlevering

verwijst naar een afbeelding afkomstig uit het archief-Hermans/collectie Frans A. Janssen

T¹	‘Leeuw in interieur’ in Vrij Nederland	(1947)	(DJ 111)
T²	‘Nooit meer slapen’ in Taboe	(1961)	(DJ 308a)
T³	‘Uitgever Oorwurm’ in Podium	(1962)	(DJ 317)
T⁴	‘Marc moest eens weten’ (‘Van Age Bijkaart, uit Parijs’) in Het Parool	(1976)	(DJ 567)
T⁵	‘De vleugel van de buren’ in Hollands Diep	(1977)	(DJ 603)
T⁶	‘De schoorsteen (autobiografisch fragment)’ in De Vlaamse Gids	(1978)	(DJ 696)
T^6m1	Correctie-exemplaar van De Vlaamse Gids	(1978)
T⁷	‘In Groningen versta ik de mensen minder goed dan in Parijs’ in NRC Handelsblad	(1978)	(DJ 705)
T^1m2	Kopie uit Vrij Nederland met correcties bij ‘Leeuw in interieur’	(1979)
T⁸	‘Leeuw in interieur’ in Parade der profeten (reünie-nummer)	(1979)	(DJ 111)
T⁹	‘Aan de Noordzee’ in NRC Handelsblad	(1980)	(DJ 816)
D^1DW	Eerste druk van Dood en weggeraakt	(1980)	(JS 355)
T¹⁰	‘Het oude kanon’ in NRC Handelsblad	(1981)	(DJ 837)
T^{5, 10m3}	Knipsels met correcties bij bijdragen in Hollands Diep en NRC Handelsblad	(1977-1981)
T¹¹	‘Cabaret’ in NRC Handelsblad	(1981)	(DJ 841)
T¹²	‘Twee gebouwen, twee geleerden’ in NRC Handelsblad	(1981)	(DJ 845)
T¹³	‘Hoe de biefstuk smaakte’ in NRC Handelsblad	(1982)	(DJ 851)
T¹⁴	‘Waarom schrijven?’ in NRC Handelsblad	(1983)	(DJ 869)
P^1WS	Drukproef voor de eerste druk van Waarom schrijven?	(1983)
D^1WS	Eerste druk van Waarom schrijven?	(1984)	(JS 371)
T¹⁵	‘De nooduitgang’ in Playboy	(1983)	(DJ 871)
P^2WS	Drukproef voor de tweede druk van Waarom schrijven?	(1984)
D^2WS	Tweede druk van Waarom schrijven?	(1984)	(JS 372)
D^3WS	Derde druk van Waarom schrijven?	(1984)	(JS 373)
M^1CR	Typoscript (kopij) van Cascaden en riolen	(1985)
D^1CR	Eerste druk van Cascaden en riolen	(1986)	(JS 388)
T¹⁶	‘De laatste roker’ in Elsevier	(1990)	(DJ 978)
M^2NM	Typoscript van Naar Magnitogorsk	(1990)
M^3NM	Typoscript (kopie) van Naar Magnitogorsk	(1990)
P^3NM	Drukproef voor de eerste druk van Naar Magnitogorsk	(1990)
D^1NM	Eerste druk van Naar Magnitogorsk	(1990)	(JS 415)
M⁴	Typoscript (kopie) van ‘Eerbied voor de natuur’	(1990)
T¹⁷	‘Zijn god was een mens’ in Elsevier	(1990)	(DJ 982)
M^5NM	Typoscript met correcties voor de tweede druk van Naar Magnitogorsk	(1991)
D^2NM	Tweede druk van Naar Magnitogorsk	(1991)	(JS 416)
T¹⁸	‘Levitatie’ in NRC Handelsblad	(1991)	(DJ 995)
M⁶	Kopij voor De laatste roker	(1991)
D¹	Eerste druk van De laatste roker	(1991)	(JS 419)
D^1m1	Correctie-exemplaar van de eerste druk van De laatste roker	(1991)
D²	Tweede druk van De laatste roker	(1991)	(JS 420)
D³	Derde druk van De laatste roker	(1991)	(JS 421)
D⁴	Vierde druk van De laatste roker	(1991)	(JS 422)
D⁵	Vijfde druk van De laatste roker	(1992)	(JS 423)
D⁶	Zesde druk van De laatste roker	(1992)	(JS 424)
D⁷	Zevende druk van De laatste roker	(1993)	(JS 425)

Bronbeschrijvingen van De laatste roker

T^6m1
Exemplaar van De Vlaamse Gids met een correctie bij ‘De schoorsteen’
Omvang: 6 pagina’s
1978
Literatuurmuseum
WFH (Tijdschriften) Primair/Met Aantekeningen/ De Vlaamse Gids 62 (1978) 5

In een exemplaar van het tijdschrift De Vlaamse Gids bracht Hermans in zijn verhaal ‘De schoorsteen’ op pagina 34 een wijziging aan: ‘of dat ergens ongebruikt blijft liggen’ werd ‘of anders ergens ongebruikt blijft liggen’.[1] De wijziging werd door Hermans uiteindelijke niet overgenomen in De laatste roker.

T^1m2
Kopie uit Vrij Nederland met correcties bij ‘Leeuw in interieur’
Omvang: 1 vel
Literatuurmuseum
WFH (Correspondentie) Straten, H. van/Leeuw in interieur

Bij de correspondentie van Hermans met Hans van Straten wordt een kopie bewaard van een knipsel van het verhaal ‘Leeuw in interieur’ uit Vrij Nederland. Hermans bracht met blauwe pen correcties aan op deze kopie en hechtte een getypte aantekening aan, die bij een nieuwe publicatie van het verhaal moest worden geplaatst.[2] Hans van Straten had Hermans in een brief van 22 juli 1979 gevraagd of het verhaal mocht worden afgedrukt in een ‘herdenkingsnummer’ van Parade der profeten.[3] Enige dagen later liet Hermans weten: ‘Die Leeuw mag je gebruiken in dat Paradenummer. […] Ik heb er nu een paar verbeteringen in aangebracht, maar een wonderwerkje is het nog niet.’[4] Ook vroeg hij om een drukproef, maar die kreeg hij niet omdat het nummer, net als het oorspronkelijke tijdschrift, werd gestencild en niet gedrukt.[5]

[Terug naar overlevering]

T^{5, 10m3}
Knipsels met correcties bij bijdragen in Hollands Diep en NRC Handelsblad
1975-1988
Literatuurmuseum
WFH (Knipsels) Hollands Diep (gf)

In de map ‘Hollands Diep’, met bijdragen die Hermans tussen 1975 en 1988 in dagbladen en tijdschriften publiceerde,[6] bevinden zich ook enkele verhalen die Hermans zou opnemen in De laatste roker. In twee daarvan bracht Hermans een correctie aan. In ‘De vleugel van de buren’ corrigeerde hij ‘welke dag van vroeg tot laat’ naar ‘elke dag van vroeg tot laat’ en ook in ‘Het oude kanon’ ging het om één kleine wijziging.[7] Andere knipsels van verhalen die in De laatste roker werden opgenomen hebben geen correcties.

P^1WS
Drukproef voor de eerste druk van Waarom schrijven?
Omvang: 1 vel
December 1983
Literatuurmuseum
WFH (Correspondentie) Uitgeverij De Harmonie

Bij de correspondentie met Uitgeverij De Harmonie wordt een kopie bewaard van een klein deel van een strokenproef voor de eerste druk van Waarom schrijven?, met in kopie een vijftal correcties van Hermans. De correcties zijn hoofdzakelijk redactioneel, een enkele correctie is stilistisch van aard: ‘of nog beter, begreep’ wijzigde Hermans in ‘of nog sterker, vreesde’. In het handschrift van Jaco Groot staat in rode inkt bij een van de correcties: ‘behalve deze waren onze correcties ook door u aangebracht’. Een datering ontbreekt.[8]

P^2WS
Drukproef voor de tweede druk van Waarom schrijven?
Omvang: 32 pagina’s
Februari 1984
Literatuurmuseum
WFH (Correspondentie) Uitgeverij De Harmonie/Waarom schrijven?

Bij de correspondentie met Uitgeverij De Harmonie bleef een ongedateerde drukproef bewaard voor de tweede druk van Waarom schrijven? Het betreft het losse binnenwerk van het boekje zonder omslag, met in potlood twee correcties van Hermans. In de tweede zin werd ‘pianio’ verbeterd in ‘piano’ en aan het begin van het vijfde hoofdstuk wijzigde hij ‘voor de tijd modern’ in ‘voor die tijd modern’.[9]
In een brief van 5 februari 1984 bracht Jaco Groot verslag uit over de productie van de tweede druk: ‘Eén vel van Waarom schrijven? wordt overgedrukt, p. 1 t/m 8 en 25 t/m 32. (Het tweede vel vormt 9 t/m 24.) We zijn er nog even met de stofkam doorheen gegaan en vonden nog bijgaande correcties. Alle drukproeven worden bij ons buitenshuis gecorrigeerd, alleen in dit geval niet omdat het zo weinig omvangrijk was…. […] De handelseditie zal met een paar weken gereed zijn.’[10] Bij de correspondentie bevinden zich zes kopieën uit de eerste druk met redactionele correcties van de uitgeverij. Correcties op de pagina’s 9, 16, 20 en 23 werden, vanwege het niet opnieuw drukken van het tweede vel, pas in de derde druk doorgevoerd.[11]

M^1CR
Typoscript (kopij) van Cascaden en riolen
Omvang: 11 vellen
December 1985
Archief De Bezige Bij

Het archief van Uitgeverij De Bezige bevat de kopij voor het boekje Cascaden en riolen, dat de uitgeverij als nieuwjaarsgeschenk zou rondsturen aan haar relaties. De kopij bestaat uit een persklaargemaakte kopie van Hermans’ typoscript, dat zeven vellen beslaat, aangevuld met vellen met het voorwerk en met een colofon voor achterin het boekje. Op het eerste vel zette vaste redactrice Gerry Bruil een paraaf en de datering ‘13/12/85’. Het typoscript is voorzien van aanwijzingen voor de zetter in potlood. In rode pen bracht Bruil enkele verduidelijkingen aan.
Hermans stuurde het typoscript met een begeleidend schrijven op 11 december 1985 naar de uitgeverij, in een brief van 16 december werd de ontvangst bevestigd en een eerder gemaakte afspraak gememoreerd: ‘Zoals ik je al vertelde, willen we er een klein boekje van maken, bestemd als relatiegeschenk ter gelegenheid van de jaarwisseling 1985/1986. / De oplage zal maximaal 600 exemplaren bedragen in een gebonden uitvoering.’[12] De totale oplage werd 631 exemplaren, want er verschenen hiernaast ook 31 genummerde exemplaren in een luxueuzere uitvoering.

M^2NM
Typoscript van Naar Magnitogorsk
Omvang:10 vellen
1990
Collectie Frans A. Janssen

In de collectie van Frans Janssen bevindt zich een typoscript van Naar Magnitogorsk. Hermans stuurde dit typoscript op 23 juli 1990 naar uitgever Jaco Groot: ‘Hierbij het verhaal Magnitogorsk. Ik hoop dat het je niet tegenvalt. / Een foto die eventueel het omslag kan verfraaien, krijg je hoop ik met een paar dagen. Ik heb de opname wel gemaakt, maar nog niet ontwikkeld.’[13] Groot retourneerde het typoscript op 5 augustus met de mededeling: ‘We hebben het, zoals je ziet, héél grondig nagelezen, kijk maar of je aan sommige suggesties nog iets hebt. Wil je ook aangeven bij welke witregel(s) we op een nieuwe pagina kunnen beginnen?’[14] Groot bracht met rode pen correcties en opmerkingen aan die Hermans met een potlood voorzag van een reactie of doorhaalde. Bij de zin ‘Ik las een kinderboek van Paul d’Ivoi’ schreef Groot ‘titel bekend?’. Hermans reageerde: ‘Mij wel. Maar hem niet, blijkbaar’. Ook gaf hij expliciet aan waar de tekst op een nieuwe bladzijde moest beginnen. Het typoscript werd niet meer aan Groot teruggezonden.

M^3NM
Typoscript (kopie) van Naar Magnitogorsk
Omvang:10 vellen
1990
Literatuurmuseum
De Harmonie prod. dossiers (F-H)

Correcties en aanvullingen die Hermans in potlood op de eerdere kopie van zijn typoscript van Naar Magnitogrosk (M^2NM) schreef, nam hij over op een kopie van zijn typoscript zonder de opmerkingen van Jaco Groot. Dit typoscript, ‘de definitieve versie’, stuurde Hermans op 21 augustus 1990 naar de uitgeverij.[15] In het archief van Uitgeverij De Harmonie bevindt zich een kopie van dit typoscript.

P^3NM
Drukproef (kopie) voor de eerste druk van Naar Magnitogorsk
Omvang: 16 vellen
September 1990
Literatuurmuseum
De Harmonie prod. dossiers (F-H)

In het archief van Uitgeverij De Harmonie bevindt zich een kopie van een door Hermans gecorrigeerde drukproef. De kopie bevat een ruime hoeveelheid vooral kleinere correcties. De correcties zijn redactioneel en stilistisch, vaak op woordniveau, soms iets omvangrijker. Zo veranderde Hermans de zinsnede ‘met door mist versluierde bergen in de verte’ in ‘tussen verre bergen die naar boven toe in wolken verloren gingen’.[16] Eén forsere verduidelijkende inbreiding plakte hij in typoscript op de proef: ‘Om het aardmagnetisch veld werkelijk te verstoren, zou men […]’ werd ‘Het leek mijn gids niet helemaal uitgesloten dat het IJzeren Gordijn mede door experimenten als het onderhavige in het ongerede was geraakt, maar wat het aardmagnetisch veld betrof, om dit werkelijk te verstoren, zou men […]’.[17]
Jaco Groot, die de proef op 13 september 1990 aan Hermans gezonden had, ontving deze enige dagen later retour met de mededeling: ‘Hierbij de eerste drukproef van NAAR MAGNITOGORSK, mooier dan ooit. / Kan ik TWEE exemplaren van de revisie krijgen? ’[18]

M⁴
Typoscript (kopie) van ‘Eerbied voor de natuur’
Omvang: 1 blad
1990
Literatuurmuseum
WFH (Correspondentie) Letterkundig Museum/Eerbied voor de natuur

Bij de correspondentie met het Letterkundig Museum bewaarde Hermans een kopie van het begin van het ongedateerde typoscript van ‘Eerbied voor de natuur’, dat onder de titel ‘Zijn God was een mens’ zou worden gepubliceerd. De kopie laat zien dat Hermans het verhaal op telexpapier typte en met pen van doorhalingen en aanvullingen voorzag.
Anton Korteweg, toenmalig directeur van het Letterkundig Museum, had Hermans in een brief van 12 februari 1991 bedankt voor het afstaan van het typoscript van ‘Eerbied voor de natuur’,[19] maar Hermans herinnerde zich ‘niet ooit iets onder die titel geschreven te hebben, althans gepubliceerd.’ [20] In zijn antwoordbrief schreef hij verder: ‘Zoudt u zo vriendelijk willen zijn mij een fotocopie van het begin toe te sturen? / Als het ongepubliceerd is, wil ik het wel graag terug hebben. U kunt dan een ander typoscript krijgen.’ Op de doorslag van de brief noteerde hij: ‘Oude titel van Zijn God was een mens’. Het typoscript van ‘Eerbied voor de natuur’ bevindt zich niet meer in de collectie van het Literatuurmuseum, alhoewel het niet om ongepubliceerd werk ging vroeg Hermans het mogelijk toch terug.

M^5NM
Typoscript (doorslag) met correcties voor de tweede druk van Naar Magnitogorsk
Omvang: 1 vel
Maart 1991
Literatuurmuseum
WFH (Correspondentie) Uitgeverij De Harmonie

Een doorslag van een vel met ‘Verbeteringen voor 2e druk NAAR MAGNITOGORSK’ bevindt zich bij de correspondentie met Uitgeverij De Harmonie. Hermans geeft vijf kleine wijzigingen door. Hij voegt op een plek een enkel woord toe en verandert in een zin de woordvolgorde. In de laatste zin wijzigt hij ‘mogelijk’ in ‘vandaag of morgen’.[21] Op 1 maart 1991 stuurt Hermans zijn verbeteringen, die allemaal in de tweede druk werden doorgevoerd, aan Jaco Groot.[22] Andere verschillen tussen de eerste en tweede druk zijn er niet.

M⁶
Typoscript (kopij) van De laatste roker
Mei 1991
Omvang: 213 vellen
Archief De Bezige Bij

Een grijze map uit het archief van Uitgeverij De Bezige Bij bevat de door Hermans gecorrigeerde kopij voor De laatste roker. Het samengevoegde typoscript, dat in een ringband heeft gezeten, bestaat merendeels uit kopieën van de typoscripten van de oorspronkelijke publicaties. Voor ‘Cascaden en riolen’ en ‘Naar Magnitogorsk’ gebruikte Hermans kopieën van drukproeven van de zelfstandige boekuitgaves.[23] De vellen zijn doorlopend genummerd en de volgorde van de verhalen is die van de uiteindelijke bundel. Uitzondering hierop vormt het verhaal ‘Levitatie’, dat los bij de kopij werd gevoegd.[24]
De eerste twee vellen van de kopij zijn titelvellen afkomstig uit een eerder vervaardigde dummy voor het boek. Op de Franse titelpagina staat ‘MASTER / COPY’, een paraaf van Hermans’ vaste redactrice Gerry Bruil en de datering ‘17/5/91’. Op de uit de dummy afkomstige titelpagina werd met potlood het jaar van verschijnen aangepast van 1990 naar 1991.[25]
Van het titelverhaal zijn in de kopij ook pagina’s opgenomen die uit de eerder vervaardigde dummy werden gescheurd, gevolgd door een kopie van het hele typoscript van het verhaal, voorzien van de aantekening ‘als dummytekst al gezet’. De pagina’s uit de dummy zijn door Bruil gecorrigeerd.
De meeste handschriftelijke correcties van Hermans die op de kopieën zijn te zien, maakte hij nog voorafgaand aan de oorspronkelijke publicaties. De aantekeningen en correcties die met potlood en pen op de kopieën zijn geschreven zijn van Gerry Bruil, die ook instructies voor de zetter aanbracht en alle vellen van de kopij voorzag van een paraaf. Bewaarde correspondentie in archief-Hermans die betrekking heeft op de verdere productie van De laatste roker is minimaal en drukproeven zijn niet overgeleverd.

D^1m1
Correctie-exemplaar van de eerste druk van De laatste roker
Omvang: 286 pagina’s
1991
Literatuurmuseum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/De laatste roker (1)

In archief-Hermans wordt een exemplaar van de eerste druk van De laatste roker bewaard dat Hermans blijkens een datumstempel op 20 augustus 1991 ontving. Naast de datum en het stempel ‘ACHIEF’, schreef Hermans in potlood twee paginaverwijzingen op de Franse titelpagina. Bij de toneeltekst ‘Uitgever Oorwurm’ corrigeerde hij de datering ‘december 1961’ naar ‘1 januari 1962’ en in het verhaal ‘Twee gebouwen, twee geleerden’ bracht hij op woordniveau twee wijzigingen aan.[26] Hermans’ correcties werden in de tweede druk doorgevoerd. De eerste en de tweede druk verschillen verder niet van elkaar.[27]

[1] In de editie op p. 427.
[2] De aantekening met de datering ‘26 juli 1979’ werd onder het verhaal opgenomen in het nummer van Parade der profeten. In De laatste roker kwam de aantekening te staan aan het slot van de bundel, in de editie op p. 549.
[3] Hans van Straten aan Hermans, 22 juli 1979, archief-Hermans.
[4] Hermans aan Hans van Straten, 26 juli 1979, doorslag in archief-Hermans.
[5] Hans van Straten van Hermans, 19 augustus 1979, archief-Hermans. Bij de correspondentie met Van Straten bevinden zich ook een los typoscript van Hermans’ aantekening en twee kopieën van het omschreven vel.
[6] Een groot deel van de artikelen die Hermans in deze map verzamelde, bundelde hij in Houten leeuwen en leeuwen van goud (1979. Zie aldaar ook de tekstgeschiedenis (T^{[12-17, 19, 21, 22, 24, 25, 27, 30, 32, 34, 35]m2}).
[7] In ‘Het oude kanon’ werd ‘Als ware het alleen’ gecorrigeerd naar ‘Al ware het alleen’, in de editie op p. 364. De gecorrigeerde zinsnede in ‘Buren’ staat in de editie op p. 504.
[8] Bij de correspondentie met De Harmonie bevindt zich ook een proef van het omslag met het datumstempel: ‘8. dec. 1983’. De eerste druk van Waarom schrijven? was een nieuwjaarsgeschenk dat door Uitgeverij De Harmonie in beperkte oplage werd uitgegeven.
[9] In de editie resp. op p. 457 en 463. Frans Janssen ontving een exemplaar van de eerste druk, gedateerd 3 februari 1984, waarin Hermans deze twee correcties ook aantekende. Op de Franse titelpagina schreef hij de opdracht: ‘Voor Frans en Tine, met twee verbeterde zetfouten en ongetelde hartelijke gevoelens’.
[10] Jaco Groot (Uitgeverij De Harmonie) aan Hermans, 5 februari 1984, archief-Hermans.
[11] De andere correcties werden in de derde druk (april 1984) doorgevoerd. In een brief van 29 maart 1984 schreef Groot aan Hermans over de nieuwe herdruk: ‘Ik zou graag nog wat kleinigheidjes uit de middelste pagina’s verwijderen, zie bijgaand.’ Jaco Groot (Uitgeverij De Harmonie) aan Hermans, 29 maart 1984, archief-Hermans. Bij deze brief zijn geen bijlagen met correcties aangetroffen. Hermans antwoordde in een brief van 3 april: ‘Het is afschuwelijk zoals de drukfoutenduivel dat arme kleine boekje van mij te pakken genomen heeft, maar wat een geluk dat u er nu al een derde druk van kunt maken, zodat de fouten nog verbeterd kunnen worden.’ Hermans aan Jaco Groot, 3 april 1984, doorslag in archief-Hermans.
[12] Hermans aan De Bezige Bij, 11 december 1985 en De Bezige Bij aan Hermans, 16 december 1985, origineel resp. doorslag in archief-Hermans.
[13] Hermans aan Jaco Groot (Uitgeverij De Harmonie), 23 juli 1990, doorslag in archief-Hermans. Op 14 juli zond Hermans een aantal foto’s. Bij de correspondentie bevindt zich een typografisch ontwerp met de aantekening van Hermans: ‘Hem opgebeld om te zeggen dat ik het lelijk vind. / 16 aug. ’90’. Een omslagontwerp (gevoegd bij een brief van Groot van 8 oktober 1990) voorzag Hermans van de aantekening: ‘telefonisch afgekeurd / 11 oct ’90’.
[14] Jaco Groot (Uitgeverij De Harmonie) aan Hermans, 5 augustus 1990, archief-Hermans.
[15] Hermans aan Jaco Groot (Uitgeverij De Harmonie), 21 augustus 1990, doorslag in archief-Hermans.
[16] In de editie op p. 258.
[17] In de editie op p . 262.
[18] Jaco Groot (De Harmonie) aan Hermans, 13 september 1990 en Hermans aan Jaco Groot (De Harmonie), 15 september 1990, origineel resp. doorslag in archief-Hermans.
[19] A.J. Korteweg (Letterkundig Museum) aan Hermans, 12 februari 1991, archief-Hermans
[20] Hermans aan A.J. Korteweg (Letterkundig Museum), 19 februari 1991, doorslag in archief-Hermans. In de kopij van De laatste roker (M⁶) is een recenter typoscript opgenomen met veel minder doorhalingen en aanvullingen in handschrift.
[21] In de editie op p. 265.
[22] Hermans aan Jaco Groot (De Harmonie), 1 maart 1991, doorslag in archief-Hermans.
[23] Op de kopie van de drukproef voor ‘Cascaden en riolen’ is het volgende stempel zichtbaar: ‘2e proef 20 dec 1985’.
[24] Van het typoscript van het verhaal ‘Levitatie’ is zowel een doorslag aanwezig met wijzigingen in het handschrift van Hermans, als een kopie van de doorslag met in potlood enkele, hoofdzakelijk redactionele, correcties van Gerry Bruil. ‘Levitatie’ verscheen pas op 2 augustus 1991 in NRC Handelsblad en werd later aan de kopij toegevoegd. Het laatste vel van de kopij bevat een overzicht van de inhoud, aangevuld met gegevens over de eerste publicatie. In dit overzicht ontbreekt bij het verhaal ‘Levitatie’ als enige de datum van verschijnen, vermoedelijk omdat deze bij het opstellen van de lijst nog onbekend was.
[25] Correspondentie met Uitgeverij De Bezige Bij in archief-Hermans geeft geen uitsluitsel over wanneer de dummy werd vervaardigd.
[26] Hermans corrigeerde ‘couranten’ naar ‘courante’ en ‘onderzoekprogramma’ naar ‘onderzoeksprogramma’.
[27] Voor latere drukken gaf Hermans geen correcties meer door, en die drukken schillen daarom ook niet van de tweede druk. In een archiefexemplaar van de zevende druk bracht Hermans met potlood in het verhaal ‘Levitatie’ nog wel een correctie aan: ‘luidjes’ moest ‘luitjes’ worden. De wijziging werd voor de editie niet doorgevoerd. In Hermans’ oeuvre komt ‘luidjes’ en ‘luitjes’ beide voor.

De tekstbezorging van De laatste roker

De tekstbezorging bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van De laatste roker samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.

Editeursingrepen

In de uitgave van De laatste roker in de Volledige Werken zijn, op grond van het kritisch onderzoek van de basistekst (zevende druk, 1993 (D⁷)) en de tekstvergelijking van voorafgaande boekdrukken, tijdschriftpublicaties en overige primaire en secundaire documentaire bronnen die relevant zijn voor de tekstgeschiedenis, de hieronder volgende correcties in de basistekst aangebracht. Na het paginacijfer en het regelnummer van de boekuitgave wordt eerst de verbeterde lezing vermeld, gevolgd door de oorspronkelijke, foutieve lezing van de basistekst. Indien een of meer voorafgaande versies de juiste lezing hebben wordt daarna via het sigle verwezen naar de meest recente tekstversie met deze lezing.

p. 300, r. 22	hele hoofd omvatten.	hele hoofd omvatten..	M¹
p. 322, r. 3	toch niet fatsoenlijk?	toch niet fatoenlijk?	M¹
p. 330, r. 25-26	ter sprake gebracht?’	ter sprake gebracht?	M¹
p. 395, r. 9	mijn Oorwurm verdriet.	mijn Oorwurm verdriet	M¹
p. 400, r. 9-10	niet moeten voorlezen!	niet moeten voorlezen	T³
p. [434], r. 12	um seinetwillen die	um seinentwillen die	D^1DW
p. 444, r. 21	het raam staat zitten	het raam staat, zitten	D^1DW
p. 495, r. 6-7	Overtoom bezig gehouden.	Overtoom bezig gehouven.	M¹
p. 508, r. 9	zijn, òf krankjorum.	zijn, of krankjorum.	T⁵
p. 540, r. 26	met rode initialen	met rode intialen	M¹

Witregels

Op de volgende pagina’s in de uitgave van De laatste roker valt het staartwit van de pagina samen met een witregel:

p. 281
p. 345
p. 350
p. 375
p. 399
p. 406
p. 435
p. 489
p. 490
p. 503
p. 507
p. 510
p. 511
p. 525
p. 531
p. 536

Koppeltekens

In de uitgave van De laatste roker moet het afbrekingsteken in het hieronder vermelde woord als koppelteken gelezen worden:

p. 211, r. 4-5	Jasper-Klaas
p. 251, r. 27-28	niet-magnetische
p. 260, r. 2-3	Sovjet-Unie
p. 288, r. 25-26	God-is-dood-theologie
p. 327, r. 16-17	anti-apartheids-debating
p. 328, r. 21-22	peper-en-zoutkleurige
p. 437, r. 21-22	(1859-1930)
p. 507, r. 28-29	oprichten-van-standbeelden-voor-zichzelf
p. 520, r. 9-10	zwart-wit