Paranoia (1953) en Het behouden huis (1952)

Inleiding

Van de verhalenbundel Paranoia verschenen bij leven van Hermans zestien drukken. De eerste druk uit 1953, net als alle latere uitgaven gepubliceerd bij uitgeverij Van Oorschot, bevatte de verhalen ‘Preambule’, ‘Manuscript in een kliniek gevonden’, ‘Paranoia’, ‘Het behouden huis’, ‘Glas’ en ‘Lotti Fuehrscheim’. Drie van die verhalen (‘Manuscript in een kliniek gevonden’, ‘Paranoia’ en ‘Lotti Fuehrscheim’) waren al eerder in tijdschriften gepubliceerd. De bundelsamenstelling bleef bij alle latere herdrukken ongewijzigd, wel heeft Hermans een aantal van de herdrukken herzien. ‘Het behouden huis’, dat vóór de eerste publicatie van Paranoia in 1952 al zelfstandig was gepubliceerd in de Ultimatumreeks, zou vanaf 1960 opnieuw als zelfstandige uitgave verschijnen, en wel bij De Bezige Bij. De zestiende druk van Paranoia, die het uitgangspunt vormt voor de tekst van de editie, verscheen in 1993.

De tekstgeschiedenis van Paranoia biedt een overzicht van alle in het onderzoek gebruikte documentaire primaire bronnen, met bibliografische verwijzingen naar gedrukt materiaal en beschrijvingen van niet-openbaar toegankelijk archiefmateriaal; dit onderdeel bevat bovendien uniek beeldmateriaal uit het Hermans-archief. De tekstgeschiedenis van de zelfstandige uitgave Het behouden huis, die maar gedeeltelijk parallel loopt met de overlevering van Paranoia, is ondergebracht in een aparte Overlevering voor de novelle. De varianten tussen de in de editie afgedrukte tekst van de novelle ‘Het behouden huis’ uit Paranoia en de laatst geautoriseerde versie van de zelfstandig verschenen uitgave van Het behouden huis worden aangeboden in een apart variantenoverzicht.

De tekstbezorging van Paranoia bestaat uit drie lijsten. Bij de Editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van Paranoia samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.


De tekstgeschiedenis van Paranoia

De hieronder gepresenteerde lijst biedt een beknopt overzicht van alle overgeleverde primaire documentaire bronnen van Paranoia die van belang zijn voor de tekstgeschiedenis van de verhalenbundel. Deze zogenaamde ‘overlevering’ bestaat per bron uit drie onderdelen: een gecodeerde aanduiding van de bron (het sigle), een korte beschrijving van de bron met een datering en, indien van toepassing, een verwijzing naar de relevante nummers in de primaire Hermans-bibliografieën Het bibliografische universum van Willem Frederik Hermans van Janssen en Van Stek (verder: JS) of Schrijven is verbluffen van Delvigne en Janssen (verder: DJ).[1]
Alle niet-openbaar toegankelijke bronnen krijgen een beknopte documentaire beschrijving die direct vanuit de overlevering aanklikbaar is. De bronbeschrijvingen kunnen ook in chronologische volgorde worden geraadpleegd. Deze beschrijvingen geven via een aantal illustratieve voorbeelden aan hoe Hermans zijn teksten in de loop van een groot aantal jaren herzag en gaan ook in op de rol van derden (uitgevers, redacteuren, typografen, zetters, correctoren en lezers) bij dit voortdurende proces van herzien en verbeteren.[2] Aan de beschrijvingen gaat een korte bibliografische typering vooraf: deze bestaat achtereenvolgens uit het sigle, de beknopte beschrijving van de bron, paginering, datering, een verwijzing naar de plaats van herkomst en een eventuele signatuur. Bij bronnenmateriaal uit het archief-Hermans is een representatieve afbeelding toegevoegd.
De tekstgeschiedenis van de zelfstandige uitgave van Het behouden huis kan ook via een aparte Overlevering voor de novelle worden geraadpleegd.

[1] Zie voor een meer uitgebreide toelichting bij de Overlevering de Inleiding bij de Tekstgeschiedenis van de roman Conserve (Volledige Werken Deel 1).
[2] Uit het archiefonderzoek voor de tekstconstitutie blijkt dat Hermans incidenteel ook wijzigingen aanbracht in verhalen die in een bloemlezing werden opgenomen. Ook die krijgen een aparte bronbeschrijving. Primaire bronnen zonder inhoudelijke correcties, die wel zijn opgenomen in Het bibliografische universum, krijgen geen aparte beschrijving.


Overlevering

verwijst naar een afbeelding afkomstig uit het archief-Hermans

T1 ‘Paranoia’ in Criterium (1948) (DJ 138)
T2 ‘Manuscript in een kliniek gevonden’ in Podium (1950) (DJ 151)
T3 ‘Lotti Fuehrscheim’ in Nieuw Vlaams Tijdschrift (1952) (DJ 196)
M1BH Typoscript (doorslag) van Het behouden huis (1950)
M2BH Typoscript van Het behouden huis (1951)
M3BH Typoscript (doorslag) van Het behouden huis (1951)
P1BH Drukproef voor de eerste druk van Het behouden huis (1951)
D1BH Eerste druk van Het behouden huis (1952) (JS 72)
D1BHm1 Kopijexemplaar van de eerste druk van Het behouden huis voor de eerste druk van Paranoia (1953)
D1 Eerste druk van Paranoia (1953) (JS 99)
T4 ‘Manuscript in een kliniek gevonden’ in Losse planken. Bloemlezing van het tienjarig Podium (1956)
D2 Derde druk van Paranoia (1965) (JS 101)
D3 Vierde druk van Paranoia (1966) (JS 102)
D4 Vijfde druk van Paranoia (1968) (JS 103)
D5a Preambule / Manuscript in een kliniek gevonden (1968) (JS 282)
D5b Preambule / Manuscript in een kliniek gevonden (1970) (JS 283)
D5c Preambule / Manuscript in een kliniek gevonden (1972) (JS 284)
D5d Preambule / Manuscript in een kliniek gevonden (1974) (JS 285)
D5e Preambule / Manuscript in een kliniek gevonden (1978) (JS 286)
D5f Preambule / Manuscript in een kliniek gevonden (1983/1984) (JS 287)
D6* Zesde druk van Paranoia (1970) (JS 104)
D6m2 Kopijexemplaar van de zesde druk van Paranoia voor de zevende druk (1971)
P1 Drukproef voor de zevende druk van Paranoia (1971)
P2 Drukproef (revisie) voor de zevende druk van Paranoia (1971)
D7 Zevende druk van Paranoia (1971) (JS 105)
[D8] Achtste druk van Paranoia (1972) (JS 106)
[D9] Negende druk van Paranoia (1976) (JS 107)
D10 Tiende druk van Paranoia (1977) (JS 108)
D7m3 Correctie-exemplaar van de zevende druk van Paranoia voor de elfde druk
D10m4 Correctie-exemplaar van de tiende druk van Paranoia (1978)
D11 Elfde druk van Paranoia (1979) (JS 109)
D11m5 Correctie-exemplaar van de elfde druk van Paranoia
D12 Twaalfde druk van Paranoia (1980) (JS 110)
D13 Dertiende druk van Paranoia (1983) (JS 111)
D13m6 Correctie-exemplaar van de dertiende druk van Paranoia
D13m7 Correctie-exemplaar van de dertiende druk van Paranoia (1985)
D14 Veertiende druk van Paranoia (1985) (JS 112)
D14m8 Correctie-exemplaar van de veertiende druk van Paranoia
D14m9 Correctie-exemplaar van de veertiende druk van Paranoia (1988)
D15 Vijftiende druk van Paranoia (1988) (JS 113)
D15m10 Correctie-exemplaar van de vijftiende druk van Paranoia
D15m11 Correctie-exemplaar van de vijftiende druk van Paranoia (1992)
D16 Zestiende druk van Paranoia (1993) (JS 114)

De bronbeschrijvingen van Paranoia

M1BH
Typoscript (doorslag) van Het behouden huis
Omvang: [ [1], 2-23 ]
September 1950
Letterkundig Museum

H.544 H.1

In de collectie van het Letterkundig Museum bevindt zich een doorslag van een typoscript van ‘Het behouden huis’ met het motto ‘Vae Victis’ (‘Wee de overwonnenen’). Deze doorslag heeft een aantal kleine correcties in blauwe en blauwgrijze vulpeninkt. Het gaat om kleine herformuleringen, het doorhalen of toevoegen van een of enkele woorden, wijzigingen in interpunctie en de verbetering van tikfouten. Het typoscript heeft geen auteursvermelding. Waarschijnlijk dong Hermans met deze vroege versie van ‘Het behouden huis’ in 1950 mee naar de reisbeurzen en reistoelagen die door het ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen in het vooruitzicht waren gesteld aan prozaschrijvers om hen ‘[…] in de gelegenheid te stellen in het buitenland indrukken op te doen welke voor hun letterkundig werk van belang kunnen zijn’.[1]
De openingsalinea in deze versie van ‘Het behouden huis’ luidt: ‘SOMS maakte zich, in de tijd die kortstondige stilten in het bombardement van de Duitsers mij lieten, het gevoel van mij meester dat ik alleen van dorst al niet verder meer kon. Mijn veldfles was leeg. Ik keek om naar mijn kameraden, maar zij bewogen zich ver van mij af, tegen de helling van de heuvel, knielend, kruipend, stilliggend, schietend.’ De eerste zinnen uit de in 1952 gepubliceerde versie van Het behouden huis ontbreken dus nog in dit typoscript, dat al op de eerste pagina in veel opzichten van de latere tekst afwijkt: veel beschrijvende zinnen zou Hermans pas later toevoegen, er zijn verschillen in de opeenvolging van alinea’s en op zinsniveau zijn er veel herschrijvingen. Enkele keren geeft het typoscript meer informatie. Dat geldt bijvoorbeeld (iets later in de tekst) voor de oorlogservaringen die de ‘yesero’ en de ‘ik’ bij hun kennismaking uitwisselen, terwijl deze laatste ook zijn eigen achtergrond meer expliciet beschrijft: ‘Ikzelf werd opgeleid voor verwarmingstechnicus aan een m.t.s., voor ik in 1939 werd opgeroepen in dienst.’
De geconstateerde verschillen voor de eerste pagina’s van het typoscript zijn illustratief voor het herzieningspatroon van de novelle als geheel: op een later moment is de tekst bijna zin voor zin herschreven. Hoewel de opbouw en uitwerking van de vertelling in het typoscript voor een groot deel, vooral in de dialogen, overeenkomt met de gepubliceerde novelle, zijn er talrijke kleinere verschillen. Veel van het raffinement in de vervlechting van thema’s en motieven dat zo kenmerkend is voor ‘Het behouden huis’ ontbreekt nog in het typoscript. Zo wordt bijvoorbeeld de bibliotheek van het huis waarin de partizaan verblijft kort en in vrij algemene zinnen beschreven: ‘de bibliotheek leverde minder afleiding op, dan ik in het begin had gehoopt. Alle boeken waren in het Hongaars, behalve een groot aantal Duitse werken, die zonder uitzondering over dieren handelden, en wel voornamelijk over vissen. Zij interesseerden mij verder niet’.
Grotere verschillen tussen dit vroege typoscript, dat waarschijnlijk dateert van september 1950,[2] en de gepubliceerde versie van ‘Het behouden huis’ zijn er ook. Het meest sprekende voorbeeld daarvan is de confrontatie van de partizaan met de daadwerkelijk eigenaren van het huis, in de gedrukte tekst goed voor enkele pagina’s maar in het typoscript nog helemaal afwezig. De man en vrouw komen daar alleen indirect via een mededeling van de oude man ter sprake: ‘Herr Hauptmann, ik ben hiervandaan gevlucht met mijn zoon en mijn schoondochter. Nu ben ik alleen over. Mijn zoon en zijn vrouw zijn op de weg door een granaat getroffen. Ik bleef gespaard. Zij niet. Van haar kan het mij weinig schelen. Zij deed alles om mijn leven te vergallen.’
De huiseigenaren zou Hermans ook opvoeren in het slot van de novelle, dat in de gepubliceerde versie van ‘Het behouden huis’ meer veranderingen kent. Het typoscript heeft, kort voor de alinea’s die het verhaal afsluiten, enkele psychologiserende passages die later door Hermans voor een deel zijn geschrapt:
‘Radeloos draaide ik mij om en keek naar het huis, niet begrijpend dat ik er zo lang tevreden had kunnen zijn. Het zag er nog gaaf uit, al waren hier en daar de vitrages van achter de ramen weggescheurd. Het zag eruit of er niets had behoeven te gebeuren als ik de kolonel niet krijgsgevangen had gemaakt. Ik had hem moeten laten lopen, met de oude man, ik had nooit iets tegen de Spanjaard moeten zeggen. Krankzinnig van woede rende ik terug, ging het bordes op, wierp een handgranaat achter in de gang en trok de deur dicht.
Wat anders bleef mij over dan met mijn “kameraden” mee te gaan, samen verder te vechten? De oorlog was nog lang niet uit. Het was niet ik die de Duitsers de oorlog had verklaard, maar zij mij. Hun schuld was het, hun schuld alleen. Mijn wraak was mislukt: wat had ik eraan dat de kolonel daar hing? Maar er zou een nieuwe kans komen op een afrekening. Het kon niet anders, wij waren een kleine groep, achter de linies, aan alle kanten ingesloten. Vechten zou ik. Alles zou ik afrekenen, ook dit.’

thumbs_DSC0023.jpg

© foto Rob Mostert [Terug naar Overlevering Paranoia] [Terug naar Overlevering Het behouden huis]


M2BH
Typoscript van Het behouden huis
Omvang: [ 1-19, 19a-26 ]
Juli – augustus 1951
Letterkundig Museum
WFH (Manuscripten) Het behouden huis

In het Hermans-archief is een tweede typoscript van ‘Het behouden huis’ bewaard, dat compleet is overgeleverd. Het bestaat uit zevenentwintig genummerde pagina’s (1 tot en met 19, 19a tot en met 26). Pagina 15 van dit typoscript is een doorslag. Alle pagina’s hebben handschriftelijke correcties en toevoegingen, steeds in zwartgrijze vulpeninkt, die tenminste gedeeltelijk zijn aangebracht in de fase waarin het typoscript werd vervaardigd. Dit blijkt onder andere uit enkele grote doorhalingen onderaan de negentiende en vierentwintigste pagina, waarna op de erna volgende pagina’s de uitgetikte herziene versie volgt. Bij de herzieningen in handschrift gaat het in een aantal gevallen om woordvarianten, ook voegde Hermans op de meeste pagina’s nog nieuwe zinnetjes of zinsdelen toe.
Hermans bracht in deze fase geen wijzigingen meer aan in de constructie van de novelle. De herzieningen betreffen meestal stilistische verbeteringen of kleine toegevoegde, soms aforistische beschrijvingen waarvan een zinnetje als ‘De tijd had de helling niet kunnen nemen en rolde terug…’ een sprekend voorbeeld is. In een enkel geval komen de handschriftelijke toevoegingen (bijvoorbeeld op pagina 4 met de zinsnede ‘bij alle straathoeken waren van zulke eeuwiglopende kranen’) overeen met eerder geschrapte formuleringen uit de vroege versie (M1BH) van ‘Het behouden huis’.
De tekst van het herziene typoscript, waarin ook de confrontatie met de huiseigenaren is opgenomen, komt inclusief de handschriftelijke verbeteringen bijna geheel overeen met de tekst van de eerste druk van Het behouden huis. Daar waar het typoscript afwijkt van de gedrukte versie heeft de ook overgeleverde drukproef voor de eerste druk (P1BH, zie hieronder) de exacte formulering van het typoscript, wat aannemelijk maakt dat het typoscript als kopij voor de eerste druk heeft gediend. Ook enkele fysieke kenmerken van het typoscript (inkepingen, potloodmarkeringen) wijzen in die richting.

thumb_DSC0026.jpg

© foto Rob Mostert [Terug naar Overlevering Paranoia] [Terug naar Overlevering Het behouden huis]


M3BH
Typoscript (doorslag) van Het behouden huis
Omvang: [ [1], 2-19, 19a, 20-24 ]
Juli – augustus 1951
Letterkundig Museum

WFH (Manuscripten) Het behouden huis

Bij het typoscript M2BH bevindt zich een identieke doorslag, waarvan alleen de laatste twee pagina’s ontbreken. Pagina 15 van dit afschrift is een origineel, maar fysieke kenmerken van zowel de originele pagina’s als doorslagpagina maken duidelijk dat Hermans dit blad al bij het bewerken van het typoscript verwisselde. De handschriftelijke veranderingen en toevoegingen in dit afschrift, die ook hier in blauwgrijze inkt zijn aangebracht, komen exact overeen met die van het originele typoscript. Hermans bracht zijn verbeteringen in eerste instantie op het origineel aan, waarna hij ze in het net overschreef op het afschrift.
Dit afschrift van ‘Het behouden huis’, dat Hermans mogelijk vervaardigde voor zijn eigen archief, is vooral van belang vanwege de datering die hij op de voorzijde van het typoscript in potlood vermeldde: ‘definitieve? lezing, Juli – Aug ’51’. Eind juli had Bert Schierbeek, redacteur van de Ultimatumreeks, al bij Hermans geïnformeerd naar de stand van zaken: ‘Zou je nu misschien binnenkort je novelle kunnen sturen want we willen graag beginnen met drukken? Moet je er nog veel aan doen? In ieder geval probeer of je het zo gauw mogelijk kunt klaar maken, anders begint die reeks zo laat te verschijnen.’[3] Waarschijnlijk kon Hermans Schierbeek enige weken later de kopij van ‘Het behouden huis’ toezenden. De zelfstandige uitgave van Het behouden huis zou begin 1952 in de Ultimatumreeks verschijnen.

thumb_DSC0027.jpg

© foto Rob Mostert [Terug naar Overlevering Paranoia] [Terug naar Overlevering Het behouden huis]


P1BH
Drukproef voor de eerste druk van Het behouden huis
Omvang: [ 2-42, 42[= 43]-50, 50. ]
Najaar 1951

WFH (Drukproeven) Het behouden huis [I]

Het typoscript M2BH (zie hierboven) stond aan de basis van de drukproef voor de eerste druk van Het behouden huis, waarvan alleen de eerste pagina ontbreekt. De typografische opmaak van deze proef wijkt af van de eerste druk (D1BHm1, zie hieronder) doordat de proef meer regels per pagina telt. Bovendien werden de tekeningen bij het verhaal pas in een latere fase toegevoegd. De proef heeft alleen maar een correctie op pagina zeven, die niet in de eerste druk zou worden verwerkt, maar met enkele herzieningen wel werd doorgevoerd in de versie in de eerste druk van Paranoia, die ruim twee jaar later (in december 1953) zou verschijnen.

thumb_DSC0029.jpg

© foto Rob Mostert [Terug naar Overlevering Paranoia] [Terug naar Overlevering Het behouden huis]


D1BHm1
Kopijexemplaar van de eerste druk van Het behouden huis voor de eerste druk van Paranoia
Omvang: 72 pagina’s
1953
Collectie Frans A. Janssen

Anderhalve week nadat Hermans het manuscript voor de bundel Paranoia naar Van Oorschot had verstuurd, meldde hij zijn uitgever dat hij de drukproeven had ontvangen: ‘Vanochtend kreeg ik drukproeven van “Het behouden huis”. Deze proeven waren vervaardigd naar het boekje. De versie die ik je in het manuscript stuurde, wijkt echter hier en daar belangrijk af. Wil je de zetter vragen of hij het zetsel in overeenstemming brengt met die versie? Het heeft n.l. geen zin als ik die veranderingen in deze proeven aanbreng, bovendien zou ik daarvoor het manuscript terug moeten hebben, want ik weet uit mijn hoofd niet welke veranderingen dat zijn en ik heb er geen afschrift van.’[4]
Het manuscript waar Hermans naar verwijst is niet overgeleverd. Het wel bewaarde kopijexemplaar van de eerste druk van het boekje Het behouden huis heeft geen inhoudelijke wijzigingen. Voorin dit losgehaalde exemplaar, dat wel enkele aantekeningen voor het zetten van de bundeluitgave Paranoia bevat, bevindt zich een typoscript voor de titelpagina van de bundel met de tekst ‘Willem Frederik Hermans / PARANOIA / novellen’.
Hermans’ correcties werden op een later moment alsnog verwerkt in de nieuwe versie van ‘Het behouden huis’. Ten opzichte van de eerste druk zijn er enkele tientallen, meest kleine verschillen. Meestal gaat het om woordvarianten, afwijkingen in de alinea-indeling van de tekst, kleine wijzigingen in interpunctie en enkele andere meer redactionele varianten (zoals verschillen in het gebruik van koppeltekens). Ook zijn er herzieningen in de typografie, waarbij onder andere een zin ter benadrukking wordt gecursiveerd (‘Hij was de eigenaar’). De spelling bleef ongewijzigd.
Op een aantal plaatsen herformuleerde Hermans kleine passages of voegde hij enkele woorden of korte zinnetjes toe. De beschrijving van de beschietingen die plaats vinden kort voor aankomst van de ‘ik’ in de badplaats werd bijvoorbeeld met twee zinnen aangevuld: ‘Het bleef overal stil. Ik bewoog mij niet, maar toch leefde ik honderdmaal zo snel als anders.’ Deze verandering had Hermans, in iets andere bewoordingen, ook al aangebracht op de drukproef voor de eerste druk van Het behouden huis (P1BH, zie hierboven). Een andere toevoeging, verderop in het verhaal, benadrukt de ontoegankelijkheid van de kamer waar de oude man te midden van zijn aquaria verblijft: ‘Alle sleutels die ik in het huis had kunnen vinden, had ik al geprobeerd op die deur, maar geen enkele paste’. Ook de scène met de beschrijving van de moord op de vrouw van de huiseigenaar in de badkamer is in de herziene versie met enkele zinnen uitgebreid.[5]

[Terug naar Overlevering Paranoia] [Terug naar Overlevering Het behouden huis]


T4
Herziene versie van ‘Manuscript in een kliniek gevonden’, in:
Gerrit Borgers e.a., Losse planken van het tienjarig Podium. Uit hun verband gerukt en bijeengestapeld door de huidige Podium-redactie.
Den Haag, 1956
(Ooievaar-reeks nr 30)
Omvang: [ 105-119 ]

‘Manuscript in een kliniek gevonden’ werd in 1956 opgenomen in Losse planken van het tienjarig Podium. Uit hun verband gerukt en bijeengestapeld door de huidige Podium-redactie. Hermans ontving de proeven voor deze bloemlezing op 30 juli 1956 van Podium-redacteur Gerrit Borgers. Wegens ruimtegebrek werd een deel van de novelle niet opgenomen: ‘Er bleek teveel kopij in te staan, zodat ik met Hans Andreus wat heb moeten snijden. Heb je er bezwaar tegen dat we het begin van “Manuscript” weglaten en er onder afdrukken: (fragment)? We hadden dat al meer met lange bijdragen gedaan en dit is de allerlangste, waarbij het toch ook noodzakelijk is.’ Hermans stemde in met de coupure en stuurde enkele dagen later de gecorrigeerde proeven retour.[6]
De tekst van ‘Manuscript in een kliniek gevonden’ in de bloemlezing is gezet naar de tijdschriftversie van het verhaal die in 1950 in Podium was verschenen. Hermans verbeterde het verhaal naar de herziene versie van de tekst in Paranoia, maar nam niet alle wijzigingen over: op enkele plaatsen volgt de tekst in de bloemlezing nog de Podium-versie. Het gaat daarbij steeds om kleine verschillen, zoals woordvarianten en kleine afwijkingen in interpunctie.

[Terug naar Overlevering Paranoia]


D6m2
Kopijexemplaar van de zesde druk van Paranoia voor de zevende druk
Omvang: 196 pagina’s
Mei 1971

Letterkundig Museum
WFH (Drukproeven) Paranoia [I]

Op 28 mei 1971 stuurde Hermans een correctie-exemplaar van de zesde druk van Paranoia naar Uitgeverij Van Oorschot, dat hij ruim twee weken daarvoor had ontvangen. Dit exemplaar is gebruikt als kopijexemplaar voor de zevende, opnieuw gezette druk van Paranoia. Hermans ontving het tegelijkertijd met de drukproeven retour.[7] Dat het boek als kopij voor de herdruk diende blijkt onder andere uit in het boek aanwezige potloodmarkeringen van de zetter met betrekking tot bladspiegel en typografie. De tekst ‘Seid einig, einig, einig’, die Hermans ook bij de nieuwe druk in ‘Duitse letters’[8] gezet wilde hebben, is uit dit kopijexemplaar gesneden en weer gebruikt voor de nieuw gezette uitgave.
Voorin het boek bevindt zich een door Hermans opgesteld correctielijstje, gedateerd ‘Haren, 28-5-’71’, met daarop verwijzingen naar meer dan tachtig correcties. Een doorslag van deze lijst stuurde Hermans naar Uitgeverij Van Oorschot.[9] Hermans bracht zijn wijzigingen aan in blauwe en zwarte balpeninkt. In de meeste gevallen gaat het om kleine wijzigingen: een groot deel van de correcties verwijst naar drukfouten (beschadigde letters e.d.), verder zijn er woordvarianten, wijzigingen in interpunctie en spelling.
Het aantal inhoudelijke varianten van grotere omvang is beperkt. In het verhaal ‘Manuscript in een kliniek gevonden’ voegde Hermans op twee plaatsen zinnen uit de voorpublicatie in Podium toe, die in de eerste druk nog waren geschrapt. Deze correcties, en ook de meeste overige herzieningen in dit verhaal, had Hermans twee jaar eerder al verwerkt in de schooluitgave Preambule / Manuscript in een kliniek gevonden (D5a).[10] Ook de wijzigingen die Hermans aanbracht in ‘Het behouden huis’ waren al eerder gepubliceerd in de herdruk van de zelfstandige uitgave van dat verhaal, die in 1960 bij de Bezige Bij was verschenen. Voor zowel ‘Manuscript’ als ‘Het behouden huis’ geldt dat Hermans niet alle wijzigingen uit de tussentijds verschenen uitgave overnam; in beide verhalen bracht hij ook weer nieuwe verbeteringen aan.

thumb_DSC0030.jpg

© foto Rob Mostert [Terug naar Overlevering Paranoia]


P1
Drukproef voor de zevende druk van Paranoia
Omvang: [ 1-160, 177-188 ]
7 en 8 Juli 1971
Letterkundig Museum

WFH (Drukproeven) Paranoia [II]

Een envelop met het opschrift ‘1971 druk paranoia’ bevat twee drukproeven voor de zevende druk van Paranoia. De katernen een tot en met zeven hebben het stempel ‘1e proef 7 juli 1971’, de katernen acht tot en met tien en twaalf zijn één dag later gedateerd. Het elfde katern ontbreekt. De eerste drukproef heeft geen correcties van Hermans, wel zijn er redacteurscorrecties van zet- en drukfouten, typografische opmerkingen en (incidentele) herzieningen van de spelling.

/thumb_DSC0033.jpg

© foto Rob Mostert [Terug naar Overlevering Paranoia]


P2
Drukproef (revisie) voor de zevende druk van Paranoia
Omvang: 188 pagina’s
20 en 21 Juli 1971
Letterkundig Museum
WFH (Drukproeven) Paranoia [III]

De tweede, in zijn geheel overgeleverde drukproef voor de zevende druk van ‘Paranoia’ heeft geen correcties van Hermans. Uitgeverij Van Oorschot stuurde de revisie op 21 en 22 juli 1971, samen met de door de uitgeverij voorgecorrigeerde eerste proef, in twee gedeelten naar Hermans. Hoogstwaarschijnlijk ontving Hermans twee sets van deze revisieproef en bracht hij zijn correcties aan in een tweede (niet overgeleverde) set van de proef. Hermans corrigeerde de proef vrijwel direct: op 22 en 24 juli stuurde hij, ook weer in porties, de door hem gecorrigeerde proef terug naar de uitgeverij.[11] Inhoudelijke wijzigingen bracht hij op deze proef niet meer aan; wel is er, vooral in ‘Lotti Fuehrscheim’, nog een beperkt aantal herzieningen in de spelling die mogelijk door Hermans op deze tweede proef werden aangegeven.[12]

/thumb_DSC0034.jpg

© foto Rob Mostert [Terug naar Overlevering Paranoia]


D7m3
Correctie-exemplaar van de zevende druk van Paranoia voor de elfde druk
Omvang: 188 pagina’s

Letterkundig Museum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/Paranoia [1]

Op de rug van dit exemplaar is een stickertje geplakt waarop Hermans schreef: ‘tiende druk 1977’.
In feite gaat het niet om een tiende druk van Paranoia, maar om een zevende (of eventueel achtste of negende druk) van de verhalenbundel.[13] Op de Franse titelpagina, waarop hij verwees naar alle correcties, schreef Hermans: ‘correctie ex. verstuurd 16 dec ’78’.
Hermans noteerde in dit exemplaar negentien verbeteringen. Het gaat om kleine woordvarianten, grammaticale correcties (omzetting van ‘hen’ naar ‘hun’), typografische verbeteringen, correcties van zet- of drukfouten en een enkele wijziging in de spelling (‘touristen’ wordt ‘toeristen’). In ‘Lotti Fuehrscheim’ verving Hermans op pagina 156 en 165 de naam ‘Gerard’ door ‘Bernard’. Rob Delvigne had Hermans in een brief van 18 juli 1974 onder verwijzing naar een kort daarvoor in Spektator verschenen artikel van Gert Stolk gewezen op enkele fouten in de naamsvermelding. Overigens zou Hermans een derde tekstplaats met de verkeerde naamsvermelding, die ook ter sprake kwam in de correspondentie, pas in 1992 in de correctie-exemplaren voor de zestiende druk (D15m10 en D15m11; zie hieronder) verbeteren.[14]

thumb_DSC0036.jpg

© foto Rob Mostert [Terug naar Overlevering Paranoia]


D10m4
Correctie-exemplaar van de tiende druk van Paranoia
Omvang: 188 pagina’s
December 1978
Archief Uitgeverij Van Oorschot

Het correctie-exemplaar in het archief van Uitgeverij Van Oorschot is, in tegenstelling tot het hierboven vermelde exemplaar, wél een tiende druk van ‘Paranoia’. Op 7 december 1978 stuurde de uitgeverij Hermans ‘een exemplaar van Paranoia, voor het aanbrengen van eventuele correcties, ten behoeve van een herdruk in het komend voorjaar’.[15] Alle wijzigingen in dit exemplaar komen overeen met de verbeteringen die Hermans in zijn correctie-exemplaar van de zevende druk aanbracht. Blijkens de opmerking in het archiefexemplaar (D7m3) van Hermans stuurde hij dit correctie-exemplaar op 16 december 1978 weer naar de uitgeverij terug. Uitgeverij Van Oorschot meldde Hermans op 1 februari 1979: ‘De door U aangebrachte correcties ten behoeve van de elfde druk van Paranoia zijn in bewerking’.[16]

[Terug naar Overlevering Paranoia]


D11m5
Correctie-exemplaar van de elfde druk van Paranoia
Omvang: 188 pagina’s
Letterkundig Museum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/Paranoia [2]

Uitgeverij Van Oorschot stuurde Hermans op 7 mei 1980 een exemplaar van de elfde druk van Paranoia voor het aanbrengen van nieuwe correcties.[17] Het in het Hermans-archief overgeleverde exemplaar, door Hermans gedateerd ‘Paris 7 mei ’79’, heeft dertien kleine correcties. In de meeste gevallen gaat het om woordvarianten. Een enkele maal is er sprake van een wat omvangrijkere wijziging. Zo herschrijft Hermans een zin in ‘Manuscript in een kliniek gevonden’. Door deze wijzigingen moest dit tekstblokje in de twaalfde druk (daar op pagina 33) opnieuw worden gezet: deze tekst is in de twaalfde tot en met vijftiende druk herkenbaar aan een dunnere letter.

thumb_DSC0037.jpg
© foto Rob Mostert [Terug naar Overlevering Paranoia]


D13m6
Correctie-exemplaar van de dertiende druk van Paranoia
Omvang: 188 pagina’s
Letterkundig Museum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/Paranoia [4]

Een correctie-exemplaar van de dertiende druk in het Hermans-archief, door Hermans gedateerd ‘Paris, 25 avril ’83’ en op de Franse titelpagina voorzien van een stempel ‘archief’, heeft op die pagina ook een verwijzing naar een correctie op p. 147. Het gaat om een zetfout, die in de veertiende druk is hersteld. Andere correcties zijn er niet.

thumb_DSC0038.jpg

© foto Rob Mostert [Terug naar Overlevering Paranoia]


D13m7
Correctie-exemplaar van de dertiende druk van Paranoia
Omvang: 188 pagina’s
Maart 1985
Archief Uitgeverij Van Oorschot

Op 14 maart 1985 stuurde Hermans correctie-exemplaren van Paranoia en De donkere kamer van Damokles, die hij enkele dagen eerder had ontvangen, terug naar Uitgeverij Van Oorschot. Hermans schreef:
‘In deze boeken dienen toch nog enkele fouten verbeterd te worden.
Het is betreurenswaardig dat zulks bij elke herdruk noodzakelijk blijkt te zijn, maar de ervaring leert dat het zeer lang duurt eer alle fouten zijn opgespoord.
Deze correcties zijn dan ook geenszins definitief.
Ik moet ook van eventuele nog volgende herdrukken correctie-exemplaren ontvangen, want de kans dat er nieuwe fouten worden gevonden, is geenszins denkbeeldig.’[18]
Het correctie-exemplaar van Paranoia had alleen de verbetering van een zetfout op pagina 147 (zie D13m6).

[Terug naar Overlevering Paranoia]


D14m8
Correctie-exemplaar van de veertiende druk van Paranoia
Omvang: 188 pagina’s
Letterkundig Museum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/Paranoia [5]

Een correctie-exemplaar van de veertiende druk, voorzien van een archiefstempel en gedateerd op 22 oktober 1985, heeft weer een tiental verbeteringen, waarnaar op de Franse titelpagina wordt verwezen. In het boek is nog een extra correctie aangebracht, die net als de overige verbeteringen is verwerkt in de vijftiende druk van Paranoia. Het gaat weer om kleine wijzigingen (interpunctie, zetfouten, woordvarianten en een paar herschrijvingen op zinsniveau); op enkele plaatsen voegt Hermans ook een genitief-apostrof toe bij eigennamen. De meeste wijzigingen vinden plaats in ‘Lotti Fuehrscheim’.

thumb_DSC0039.jpg

© foto Rob Mostert [Terug naar Overlevering Paranoia]


D14m9
Correctie-exemplaar van de veertiende druk van Paranoia
Omvang: 188 pagina’s
April/mei 1988
Archief Uitgeverij Van Oorschot

Een tweede correctie-exemplaar van de veertiende druk, dat Hermans eind april 1988 van zijn uitgever had ontvangen, stuurde hij begin mei terug: ‘Er moeten ditmaal wel enkele verbeteringen in worden aangebracht.’[19] In dit correctie-exemplaar nam Hermans alle correcties uit zijn archiefexemplaar over, met nog een extra correctie in ‘Lotti Fuehrscheim’ (‘Gerards’ werd ‘Gerard’s’ ).

[Terug naar Overlevering Paranoia]


D15m10
Correctie-exemplaar van de vijftiende druk van Paranoia
Omvang: 192 pagina’s
Letterkundig Museum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/Paranoia [6]

In een correctie-exemplaar van de ‘15e druk 1988’ noteerde Hermans een groot aantal verbeteringen voor de zestiende druk: een ingeplakt correctievelletje op de Franse titelpagina van deze uitgave verwijst naar bijna vijftig herzieningen, die zijn aangebracht in verschillende kleuren inkt en potlood. Het gaat in alle gevallen om kleine verbeteringen, die voor een deel lijken te zijn ontleend aan een brief van Rob Delvigne aan Hermans uit juli1989. Delvigne wees Hermans op een aantal onvolkomenheden in een vroegere druk, die in de vijftiende druk nog steeds niet waren verbeterd.[20] Hermans herstelde enkele grammaticale onnauwkeurigheden, verbeterde enkele zet- en drukfouten, bracht kleine herzieningen aan in de alineaverdeling van de tekst en in typografie, interpunctie en spelling. Er is een klein aantal inhoudelijke verbeteringen, met als meest opvallende wijziging op twee plaatsen in ‘Lotti Fuehrscheim’ de omzetting van de persoonsnaam ‘Gerard’ naar ‘Bernard’.[21]

thumb_DSC0031.jpg

© foto Rob Mostert [Terug naar Overlevering Paranoia]


D15m11
Correctie-exemplaar van de vijftiende druk van Paranoia
Omvang: 192 pagina’s
Oktober – november 1992
Archief Uitgeverij Van Oorschot

Hermans retourneerde het correctie-exemplaar voor de zestiende druk, dat hij in oktober 1992 had ontvangen, op 2 november aan Uitgeverij Van Oorschot.[22] Dit exemplaar heeft voorin een identieke lijst met correcties als het archiefexemplaar (D15m10). Alle verbeteringen zijn in dit correctie-exemplaar overgenomen, met uitzondering van een herschreven zinnetje in het laatste deel van ‘Paranoia’.
Naast de wijzigingen van Hermans bevat dit correctie-exemplaar ruim dertig voorstellen tot verbetering van een beroepscorrector, steeds aangegeven met potloodstreepjes. In de meeste gevallen gaat het hier om modernisering van de spelling, maar de corrector markeerde ook nog een aantal zetfouten en kleine grammaticale onjuistheden.
Alle wijzigingen werden doorgevoerd in de zestiende druk van Paranoia, waarin de herziening in het laatste deel van het verhaal ‘Paranoia’ alsnog is verwerkt.[23] Waarschijnlijk bracht Hermans die correctie aan op de drukproeven, die hij medio december naar de uitgeverij terugstuurde.[24] Op de drukproef werden nog meer (kleine) verbeteringen aangebracht.[25]

[Terug naar Overlevering Paranoia]


[1] Rob Delvigne, ‘Zalig zijn de armen van geest. Ongepubliceerd werk van G.K. van het Reve en W.F. Hermans’. In: De Parelduiker, 2 (1997), afl. 5 (december), p. 50-62.
[2] De gepubliceerde versies van ‘Het behouden huis’ vermelden deze maand als ontstaansdatum van de novelle.
[3] Bert Schierbeek aan Hermans, 26 juli 1951, archief-Hermans.
[4] Hermans aan Geert van Oorschot, 14 september 1953 en 25 september 1953, in: Willem Frederik Hermans, Je vriendschap is werkelijk onbetaalbaar. Brieven aan Geert van Oorschot. Ed. Nop Maas. Amsterdam 2003, p. 93-94, citaat p. 94.
[5] De vermelde varianten zijn ontleend aan de elektronische collatiegegevens van het Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis.
[6] Gerrit Borgers aan Hermans, 30 juli 1956, en Hermans aan Gerrit Borgers, 2 augustus 1956. Origineel respectievelijk doorslag in archief-Hermans.
[7] Uitgeverij Van Oorschot aan Hermans, 10 [?] mei en 3 juni 1971, Hermans aan Geert van Oorschot, 28 mei 1971. Originelen en doorslag in archief-Hermans.
[8] Hermans aan Geert Van Oorschot, 22 juli 1971. Doorslag in archief-Hermans.
[9] Bijlage bij de brief van 28 mei 1971. Zie noot 7.
[10] Hermans aan Michel Dupuis, 2 december 1969, doorslag in archief-Hermans: ‘[D]e versie die in “Paranoia” voorkomt bevat een paar fouten en andere dingetjes waar ik het niet mee eens ben. Ik stuur u daarom hierbij een schooluitgaafje, dat de door mij gecorrigeerde versie bevat. […] Het ongeluk wil dat de uitgever Van Oorschot weigert mij drukproeven van herdrukken te laten corrigeren, waardoor ik in mijn oudste verhalen alleen iets kan verbeteren als ze bij een andere uitgever worden herdrukt, in een bloemlezing, een schooluitgave of zo. Dit is met “Manuscript” gelukkig gebeurd.’
[11] Uitgeverij Van Oorschot aan Hermans, 21 en 22 juli 1971; Hermans aan Geert van Oorschot, 22 en 24 juli 1971. Originelen respectievelijk doorslagen in archief-Hermans.
[12] Elektronische collatiegegevens Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis.
[13] Op grond van de collatieformule is deze druk te identificeren als een vroegere druk van Paranoia. Of het om een zevende druk gaat of om een van de daarna verschenen verborgen herdrukken is niet uit te maken. Zie voor de volledige bibliografische beschrijving Frans A. Janssen, Sonja van Stek (red.), Het bibliografische universum van Willem Frederik Hermans. Bibliografie van de afzonderlijk verschenen werken. Amsterdam 2000; herziene versie op www.willemfrederikhermans.nl (JS-nummers 105-107).
[14] Brieven van Rob Delvigne aan Hermans, 18 juli en 15 september 1974 en van Hermans aan Delvigne, 22 juli 1974. Originelen respectievelijk doorslag in archief-Hermans. Het artikel van Gert Stolk, ‘Lotti Fuehrscheim en Ludwig Wittgenstein’ verscheen eerder dat jaar in Spektator. Tijdschrift voor Neerlandistiek, 3 (1973-1974), afl. 7 (mei 1974), p. 554-573.
[15] Uitgeverij Van Oorschot aan Hermans, 7 december 1978, archief-Hermans.
[16] Uitgeverij Van Oorschot aan Hermans, 1 februari 1979, archief-Hermans.
[17] Uitgeverij Van Oorschot aan Hermans, 7 mei 1980, archief-Hermans.
[18] Uitgeverij Van Oorschot aan Hermans, 11 maart 1985, en Hermans aan Wouter van Oorschot, 14 maart 1985. Origineel respectievelijk doorslag in archief-Hermans.
[19] Uitgeverij Van Oorschot aan Hermans, 25 april 1988, en Hermans aan Wouter van Oorschot, 2 mei 1988. Origineel respectievelijk doorslag in archief-Hermans.
[20] Delvigne aan Hermans, 3 juli 1989, en Hermans aan Delvigne, 18 juli 1989. Origineel respectievelijk doorslag in archief-Hermans. Enkele van de hier geconstateerde fouten had Delvigne ook al aan Hermans gemeld in een brief van 4 juni 1973, archief-Hermans.
[21] Een van die verbeteringen had Hermans ook al aangebracht in zijn correctie-exemplaren van de tiende druk. Zie de bronbeschrijving hierboven van D7m3 en D7m4. In de elfde druk waren die correcties verwerkt, maar door een productiefout zijn vanaf de vijftiende druk van Paranoia alle auteurscorrecties uit die tiende druk weer komen te vervallen. In de tekst van de editie zijn deze auteurscorrecties weer aangebracht: zie Willem Frederik Hermans, Volledige Werken, deel 7. Amsterdam 2006. Zie voor een overzicht van alle editeursingrepen de lijst met editeursingrepen bij deze titel.
[22] Brieven van Hermans aan Wouter van Oorschot, 22 oktober en 2 november 1992. Doorslagen in archief-Hermans.
[23] Deze zestiende druk, de basistekst voor de editie, is vervaardigd via elektronische reproductie (scanning en OCR) van de vijftiende druk. De storende fouten die daarbij zijn ontstaan (fouten in letterherkenning, alineaovergangen, leestekens e.d.) zijn in de editie weer gecorrigeerd. Zie ook hiervoor de lijst met editeursingrepen.
[24] Hermans aan Gemma Nefkens, 19 december 1992. Doorslag in archief-Hermans.
[25] Elektronische collatiegegevens Huygens Instituut.


Overlevering van de novelle Het behouden huis (1952) (alle drukken)

Overlevering van de novelle Het behouden huis (1952) (vanaf de tweede druk uit 1960)

Overlevering

verwijst naar een afbeelding afkomstig uit het archief-Hermans

M1BH Typoscript (doorslag) van Het behouden huis (1950)
M2BH Typoscript van Het behouden huis (1951)
M3BH Typoscript (doorslag) van Het behouden huis (1951)
P1BH Drukproef voor de eerste druk van Het behouden huis (1951)
D1BH Eerste druk van Het behouden huis (1952) (JS 72)
D1BHm1 Kopijexemplaar van de eerste druk van Het behouden huis voor de eerste druk van Paranoia (1953)
D1 Eerste druk van Paranoia (1953) (JS 99)
P2BH Drukproef voor de tweede druk van Het behouden huis (1960)
D2BH Tweede druk Het behouden huis (1960) (JS 73)
D2BHm1 Correctie-exemplaar van de tweede druk van Het behouden huis
D3BH Derde druk van Het behouden huis (1961) (JS 74)
D4BH Vierde druk van Het behouden huis (1962) (JS 75)
D5BH Vijfde druk van Het behouden huis (1963) (JS 76)
D6BH Zesde druk van Het behouden huis (1965) (JS 77)
D7BH Zevende druk van Het behouden huis (1968) (JS 78)
D8BH Achtste druk van Het behouden huis (1969) (JS 79)
D9BH Negende druk van Het behouden huis (1971) (JS 80)
D10BH Tiende druk van Het behouden huis (1971) (JS 81)
D11BH Elfde druk van Het behouden huis (1972) (JS 82)
D12BH Twaalfde druk van Het behouden huis (1973) (JS 83)
D13BH Dertiende druk van Het behouden huis (1973) (JS 84)
D14BH Veertiende druk van Het behouden huis (1975) (JS 85)
D15BH Vijftiende druk van Het behouden huis (1976) (JS 86)
D16BH Zestiende druk van Het behouden huis (1978) (JS 87)
D17BH Zeventiende druk van Het behouden huis (1980) (JS 88)
D17BHm2 Correctie-exemplaar van de zeventiende druk van Het behouden huis
D18BH Achttiende druk van Het behouden huis (1981) (JS 89)
D19BH Negentiende druk van Het behouden huis (1984) (JS 90)
D20BH Eenentwintigste druk van Het behouden huis (1986) (JS 92)
D21BH Tweeëntwintigste druk van Het behouden huis (1989) (JS 93)
D21BHm3 Correctie-exemplaar van de tweeëntwintigste druk van Het behouden huis voor de vijfentwintigste druk
D22BH Vijfentwintigste druk van Het behouden huis (1994) (JS 96)
D23BH Zesentwintigste druk van Het behouden huis (1995) (JS 97)

P2BH
Drukproef voor de tweede druk van Het behouden huis
Omvang: [ 1-92 ] September 1960
Letterkundig Museum
WFH (Drukproeven) Het behouden huis [II]

Van de tweede druk van de zelfstandige uitgave van Het behouden huis, die is gezet naar de in 1953 in Paranoia verschenen versie van de novelle, [1] is een door Hermans gecorrigeerde drukproef overgeleverd. Hermans schreef op een bij deze drukproef bewaarde envelop dat het ging om een ‘1e Proef Het Behouden Huis pocket september 1960’; de proef zelf bevat datumstempels van 13 juli en 30 augustus 1960. De eerste zestien pagina’s van de proef zijn gedrukt op romanpapier, de overige pagina’s op eenzijdig bedrukte losse bladen. De laatste pagina’s van de proef ontbreken.
De correcties van Hermans zijn in rode en blauwe balpeninkt en blauwgrijze vulpeninkt. Hij corrigeerde druk- en zetfouten, bracht vooral kleine (stilistische en inhoudelijke) herzieningen aan en herzag spelling en interpunctie. Incidenteel gaf hij de zetter een aanwijzing, bijvoorbeeld om de tekst ‘wijder [te] zetten, zodat eerste regel p. 46 wordt opgevuld’, of om ‘eventueel, indien de pagina te lang wordt’, een alineascheiding te laten vervallen. Deze laatste suggestie zou door de zetter worden overgenomen en leidde tot een blijvende variant tussen de tekst van het boekje Het behouden huis en de latere versies van het verhaal ‘Het behouden huis’ in Paranoia.
Er zijn meer verschillen tussen beide versies van de novelle die zijn ontstaan bij de correctie van deze drukproef. Het gaat dan bijvoorbeeld om verschillen in de indeling van de tekst in alinea’s, om varianten in de aaneenschrijving van samengestelde werkwoorden of bijwoordelijke bepalingen, spellingvarianten (‘rododendronstruiken’ vanaf de tweede druk van Het behouden huis, ‘rhododendronstruiken’ in Paranoia) en kleine inhoudelijke varianten. Zo wijzigde Hermans op de drukproef ‘mauwde’ naar ‘miauwde’, veranderde hij ‘schuinweg gestrekt’ in ‘schuin van mij af, de nek gestrekt’ en werd ‘haar tasje’ ‘het tasje van de vrouw’.[2] Hermans zou deze en andere wijzigingen niet doorvoeren bij latere herzieningen van de tekst in Paranoia.

thumb_DSC0041.jpg

© foto Rob Mostert [Terug naar Overlevering]


D2BHm1
Correctie-exemplaar van de tweede druk van Het behouden huis
Omvang: 96 pagina’s
Letterkundig Museum

WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/Het behouden huis [1]

Dit correctie-exemplaar heeft een vijftal correcties van zetfouten, aangegeven in potlood, zwarte en blauwe inkt. De wijzigingen werden niet allemaal direct in de derde druk van Het behouden huis verwerkt, enkele fouten zouden tot in de zesde druk blijven staan.

[Terug naar Overlevering]


D17BHm2
Correctie-exemplaar van de zeventiende druk van Het behouden huis
Omvang: 80 pagina’s
Letterkundig Museum

WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/Het behouden huis [8]

Dit exemplaar, met op de binnenzijde van het omslag Hermans’ handtekening en de datum ‘10 jan. ’80’, heeft een kleine wijziging, die via een paginaverwijzing op de Franse pagina wordt aangegeven: ‘kleverig gekleurde platen’ wordt verbeterd naar ‘kleverige, gekleurde platen’. Verder bevat het boek geen correcties.

kleinBH_DSC0012.JPG

© foto Rob Mostert [Terug naar Overlevering]


D21BHm3
Correctie-exemplaar van de tweeëntwintigste druk van Het behouden huis voor de vijfentwintigste druk
Omvang: 80 pagina’s
Letterkundig Museum

WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/Het behouden huis [9]

Dit correctie-exemplaar heeft op de Franse pagina, waarop ook stempels ‘archief’ en ‘reçu le 12 dec. 1989’ staan, verwijzingen naar vijf correcties (het boek heeft er nog enkele meer). De veranderingen komen overeen met de wijzigingen die Hermans ook aanbracht in de correctie-exemplaren voor de zestiende druk van Paranoia (D15m10 en D15m11). Hermans gaf de wijzigingen per brief door aan De Bezige Bij.[3] De correcties werden verwerkt in de vijfentwintigste druk van Het behouden huis, die in 1994 verscheen.

thumb_DSC0043.jpg

© foto Rob Mostert [Terug naar Overlevering]


[1] Elektronische collatiegegevens Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis.
[2] Elektronische collatiegegevens Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis.
[3] Hermans aan Uitgeverij De Bezige Bij, 1 februari 1994, doorslag in archief-Hermans.


De tekstbezorging van Paranoia

De tekstbezorging bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van Paranoia samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.

Editeursingrepen

In de uitgave van Paranoia in de Volledige Werken zijn, op grond van het kritisch onderzoek van de basistekst (D16) en de tekstvergelijking van voorafgaande boekdrukken, tijdschriftpublicaties en overige primaire en secundaire documentaire bronnen die relevant zijn voor de tekstgeschiedenis, de hieronder volgende correcties in de basistekst aangebracht. Na het paginacijfer en het regelnummer van de boekuitgave wordt eerst de verbeterde lezing vermeld, gevolgd door de oorspronkelijke, foutieve lezing van de basistekst. Indien een of meer voorafgaande versies de juiste lezing hebben wordt daarna via het sigle verwezen naar de meest recente tekstversie met deze lezing.

p. 218, r. 8 gevreesde) wereld ons gevreesde wereld) ons
p. 226, r. 5 geweldige ontploffing, geweldige ontploffig, D15
p. 238, r. 18 Alleen met zingen ALLEEN met zingen D14
p. 238, r. 21 deden slechts hun deden slechs hun D15
p. 243, r. 11 door zo’n kind? door zo’n kind. JS 282
p. 249, r. 8 1 [geen subhoofdstuknummer] D1
p. 249, r. 30 opgelopen.’ ‘Waarom opgelopen. Waarom DJ 138
p. 253, r. 31 es-esser.’ Maar es-esser,’ Maar D1
p. 256, r. 15 mismoedige mond! – mismoedige mond – DJ 138
p. 257, r. 30 [inspringen] ‘En als [niet inspringen] ‘En als D15
p. 258, r. 5 oom, ‘je meisje oom, je meisje D15
p. 260, r. 9 gehoord? Mij? gehoord?[nieuwe alinea] Mij? D15
p. 260, r. 11 [inspringen] Toch zegde [niet inspringen] Toch zegde D15
p. 263, r. 13 ernstig, ‘er is ernstig, ‘Er is
p. 264, r. 27 ‘Het is in ‘Het ís in D15
p. 274, r. 19 de papegaaien Ajo de papagaaien Ajo DJ 138
p. 275-276, r. 35-1 Na de demobilisatie Na de mobilisatie DJ 138
p. 278, r. 23 Arnold,’ antwoordde zij Arnold.’ antwoordde zij
p. 288, r. 9 vervolgde zij, ‘je vervolgde zij, je D15
p. 288, r. 27 ‘Arnoldje,’ zei ze ‘Arnoldje’ zei ze D15
p. 291, r. 31 minste antwoord. minste atwoord. D15
p. 295, r. 7 rekten hun halzen rekten de halzen D14
p. 301, r. 4 verenigt u! – verenigt u!. – D23BH
p. 313, r. 11 [inspringen] ‘Ik feliciteer [niet inspringen] ‘Ik feliciteer D15
p. 317, r. 27 weer. Alleen weer. [nieuwe alinea] Alleen D15
p. 323, r. 11 was de eigenaar. was de eigenaaar. D15
p. 334, r. 13 [inspringen] Ik streek [niet inspringen] Ik streek D15
p. 334, r. 29 uit en haalde uit een haalde D1 D23BH
p. 336, r. 34 bij z’n kraag bij de kraag D14
p. 337, r. 7 mijn schouders. ‘Jij mijn schouders.’ ‘Jij D1 D23BH
p. 347, r. 26 [inspringen] ‘Nieuwelingen [niet inspringen] ‘Nieuwelingen D15
p. 352, r. 2 kon niet uitmaken kan niet uitmaken D14
p. 352, r. 7 hem zeggen: hem zeggen:. D15
p. 352, r. 35 Führer hun had Führer hen had D14
p. 353, r. 10 Führer hun had Führer hen had D14
p. 357, r. 16 gezegd over…’ Hij gezegd over…’ hij
p. 357, r. 29 [inspringen] Wij spraken af [niet inspringen] Wij spraken af D15
p. 358, r. 7 hem teruggegeven had! hem teruggeven had!
p. 359, r. 8 [inspringen] ‘Ik beweer niet [niet inspringen] ‘Ik beweer niet D15
p. 359, r. 35 gevaarlijke afdaling ook gevaarlijke afdeling ook D1
p. 362, r. 20 De chauffeur zelf De chaffeur zelf D15
p. 362, r. 24 kijken, ‘je brengt kijken, je brengt D15
p. 365, r. 32-33 onmiddellijk werd gedood. onmiddelijk werd gedood.
p. 365, r. 33 gedood. – Hij gedood. – hij
p. 368, r. 8 Hij zei dat hij Hij zei dat dat hij
p. 372, r. 33 ‘La perrita,’ zei ‘La perrita.’ zei
p. 373, r. 12 zijn profiel zag zijn profel zag D15
p. 378, r. 3 uitbarstend, ‘wij uitbarstend, ‘Wij DJ 196
p. 378, r. 20 verder over Bernard. verder over Gerard. D14
p. 378, r. 28 haar bij Bernard. haar bij Bemard. D15
p. 380, r.18 niet gehoord. Had niet gehoord. [nieuwe alinea] Had D15
p. 380, r. 20 lang, rijdend rek, lang, rijdend hek, D14
p. 381, r. 13 Het spijt mij…’ Het spijt mij… DJ 196
p. 382, r. 18 lange haren.’ lange haren. DJ 196
p. 385, r. 34 stond hij met stond bij met D1
p. 387, r. 9 zei Gerard, ‘hoe zei Gerard, ‘Hoe DJ 196
p. 387, r.12 altijd vergeet?’ altijd vergeet? D15
p. 390, r. 25 Ti – jij, Ti-jij, D15
p. 391, r. 7 kunnen doden?’ kunnen doden?
p. 396, r. 25 [inspringen] ‘Nee! En als [niet inspringen] ‘Nee! En als D15
p. 401, r. 18 tot kristallen, tot tot kristallen tot D15
p. 403, r. 2 ‘Bernard, nu is ‘Benard, nu is D15
p. 404, r. 11 verslaggever. ‘Kalm verslaggever, ‘Kalm DJ 196
p. 404, r. 28 toen, ‘hoevele toen, hoevele D15
p. 405, r. 15 tegen de dokter, ‘doet , tegen de dokter ‘doet DJ 196
p. 406, r. 13 over honderdduizend jaar… over honderduizend jaar… DJ 196
p. 406, r. 20 geluk heeft.’ geluk heeft.

Witregels

Op de volgende pagina’s in de uitgave van Paranoia valt het staartwit van de pagina samen met een witregel:

p. 256
p. 270
p. 283
p. 286
p. 288
p. 289
p. 292
p. 294


Koppeltekens

In de uitgave van Paranoia moeten de afbrekingstekens in de hieronder vermelde woorden als koppelteken gelezen worden:

p. 253 r. 30-31 es-esser
p. 260 r. 8-9 getuige-deskundige
p. 276 r. 32-33 SS-man
p. 354 r. 21-22 Ik-zelf
p. 370 r. 12-13 Mattheus-Passion
p. 370 r. 15-16 moeder-overste
p. 379 r. 12-13 voor- of achternaam

Varianten bij de twee versies van Het behouden huis

Inleiding

De hieronder gepresenteerde lijst geeft een overzicht van de meer dan tachtig varianten tussen de in de editie afgedrukte tekst van de novelle ‘Het behouden huis’ uit Paranoia en de laatst geautoriseerde versie van de zelfstandig verschenen uitgave van Het behouden huis.[1]
De editie volgt de tekst uit Paranoia, omdat daarmee beter recht gedaan wordt aan de tekstgeschiedenis van de bundel als geheel. Alle drukken vanaf de tweede druk van de zelfstandige uitgave van Het behouden huis (D2BH) gaan bovendien terug op de versie die eerder in de eerste druk van Paranoia (D1) was verschenen. De twee drukken van Het behouden huis (D22BH en D23BH), gepubliceerd na de laatste uitgave van Paranoia die als uitgangspunt voor de editie dient (D16), hebben geen nieuwe correcties van Hermans die afwijken van de verbeteringen die hij eerder al aanbracht in de laatste uitgave van Paranoia.[2]
Bij bijna alle verschillen die er tussen de teksten zijn gaat het om minieme varianten, die zijn ontstaan tijdens het jarenlange herzienings- en productieproces. Bijna een derde van die varianten bestaat uit verschillen in de onderverdeling van de tekst in alinea’s. Deze ontstonden onder andere doordat Hermans in beide teksten, maar vooral in de zelfstandige uitgave van Het behouden huis, alineascheidingen liet vervallen om verloop in de tekst te voorkomen.
Hoewel de lijst ook enkele varianten bevat die terugvoeren op zetfouten in de zelfstandige uitgave van Het behouden huis,[3] zijn de meeste verschillen ontstaan doordat Hermans wijzigingen die hij aanbracht in correctie-exemplaren of op drukproeven van de ene uitgave niet altijd consequent overnam in de andere tekst, mogelijk vanwege slordigheid, mogelijk omdat hij inmiddels van gedachte was veranderd. Zo zijn veel van de correcties die Hermans in 1960 aanbracht op de drukproef van de tweede druk van Het behouden huis (P2BH) niet verwerkt in latere uitgaven van de novelle zoals die in Paranoia werd afgedrukt. Andersom zijn bijvoorbeeld niet alle wijzigingen uit het correctie-exemplaar voor de zevende druk van Paranoia uit 1971 opgenomen in latere herdrukken van Het behouden huis. Soms ook nam Hermans eerder aangebrachte correcties in de ene tekst in licht gewijzigde vorm over in de andere tekst.

[1] Hermans bracht nog wijzigingen aan in de vijfentwintigste druk van Het behouden huis, die in maart 1994 verscheen. In mei 1995 verscheen de zesentwintigste druk, die geen varianten heeft ten opzichte van de vijfentwintigste druk. Gegevens over de autorisatie van de postuum verschenen herdruk ontbreken in het archief-Hermans, maar hoogstwaarschijnlijk is ook deze zesentwintigste druk nog door Hermans geautoriseerd. Zie voor de volledige bibliografische beschrijving van beide uitgaven Frans A. Janssen, Sonja van Stek (red.), Het bibliografische universum van Willem Frederik Hermans. Bibliografie van de afzonderlijk verschenen werken. Amsterdam 2000; herziene versie op www.willemfrederikhermans.nl (JS-nummers 96 en 97).
[2] Zie voor de gehanteerde siglen de Overlevering van Paranoia en Het behouden huis.
[3] Vooral bij het opnieuw zetten van de tekst voor de zevende druk van Het behouden huis (D7BH), verschenen in februari 1968, ontstond een aantal nieuwe fouten, dat in latere herdrukken niet meer zou worden hersteld.

Variantenoverzicht editietekst ‘Het behouden huis’ en Het behouden huis (D23BH)

 

p. 300, r. 26 [nieuwe alinea] Ik dacht aan [geen nieuwe alinea] Ik dacht aan
p. 301, r. 19-20 te verliezen aan te verliezen, aan
p. 301, r. 32 [nieuwe alinea] Ik wilde wat [geen nieuwe alinea] Ik wilde wat
p. 303, r. 24 Vandaar zag ik Van daar zag ik
p. 303, r. 31 [nieuwe alinea] Ik ging langzaam [geen nieuwe alinea] Ik ging langzaam
p. 304, r. 22 opgeprikt, ik stak opgeprikt; ik stak
p. 305, r. 21 het al eeuwen lang het al eeuwenlang
p. 305, r. 29 [nieuwe alinea] Er was hier [geen nieuwe alinea] Er was hier
p. 306, r. 18 alleen nog diepzwart alleen nog maar diepzwart
p.306 , r. 23 de hele breedte de gehele breedte
p. 306, r. 27 [geen nieuwe alinea] De voordeur die [nieuwe alinea] De voordeur die
p. 306, r. 29 [nieuwe alinea] Binnen gaan kijken [geen nieuwe alinea] Binnen gaan kijken
p. 306, r. 30 ergens naar toe ergens naartoe
p. 307, r. 8 [nieuwe alinea] Ik keek door [geen nieuwe alinea] Ik keek door
p. 307, r. 15 Ik raakte zó – Ik raakte zó
p. 307, r. 29 [nieuwe alinea] Over een bank [geen nieuwe alinea] Over een bank
p. 310, r. 4-5 zo veel overgebleven! zoveel overgebleven!
p. 310, r. 11 [geen nieuwe alinea] Buiten bleef het [nieuwe alinea] Buiten bleef het
p. 311, r. 23 [nieuwe alinea] Nadat ik alles [geen nieuwe alinea] Nadat ik alles
p. 312, r. 18 [nieuwe alinea] Ik werd wakker [geen nieuwe alinea] Ik werd wakker
p. 313, r. 1 [geen nieuwe alinea] Ik keek over [nieuwe alinea] Ik keek over
p. 313, r. 9 zouden graag hier zouden hier graag
p. 313, r. 13 [nieuwe alinea] Ondertussen dacht ik [geen nieuwe alinea] Ondertussen dacht ik
p. 313, r. 24 op de badkamer in de badkamer
p. 313, r. 26- 27 haar aan te trekken het aan te trekken
p. 313, r. 34 dacht ik: nu dacht ik, nu
p. 314, r. 8 reken erop dat reken er op dat
p. 314, r. 14 ging hen voor ging hun voor
p. 314, r. 28 had ik open gelaten had ik opengelaten
p. 315, r. 20 een berenkop van een berekop van
p. 316, r. 3 helpen hem geheel helpen hem helemaal
p. 316, r. 5 een korporaal-geweermaker mij een korporaal-geweermamaker mij
p. 316, r. 8 voor julliezelf voor jullie zelf
p. 316, r. 31 was halfverdronken toen was half verdronken toen
p. 317, r. 5 hij me pas los hij mij pas los
p. 317, r. 8 Hij mauwde en Hij miauwde en
p. 317, r. 22-23 even welopgevoed gedragen even welopgevoed dragen
p. 318, r. 1 [nieuwe alinea] ‘De cultuur geeft [geen nieuwe alinea] ‘De cultuur geeft
p. 318, r. 27 mogelijkheid er naartoe mogelijkheid er naar toe
p. 318, r. 30 [nieuwe alinea] Toen ik terug [geen nieuwe alinea] Toen ik terug
p. 318, r. 35 [nieuwe alinea] ‘Er mag niets [geen nieuwe alinea] ‘Er mag niets
p. 319, r. 10 tegen mijn rechter duim tegen mijn rechterduim
p. 319, r. 12 zijn kop schuinweg gestrekt zijn kop schuin van mij af, de nek gestrekt
p. 319, r. 18 [nieuwe alinea] Toen ik er [geen nieuwe alinea] Toen ik er
p. 320, r. 10 dan anders werd dan anders, werd
p. 320, r. 14-15 kleverige, gekleurde platen kleverige gekleurde platen
p. 320, r. 34 [nieuwe alinea] En daarom, toen [geen nieuwe alinea] En daarom, toen
p. 323, r. 15 uitgebloeide rhododendronstruiken uitgebloeide rododendronstruiken
p. 323, r. 17 nieuwe van honger nieuwe, van honger
p. 324, r. 6 [nieuwe alinea] ‘Waar is mijn man,’ vroeg [geen nieuwe alinea] ‘Waar is mijn man,’ vroeg
p. 324, r. 13-14 naar binnengegaan naar binnen gegaan
p. 324, r. 17 [nieuwe alinea] ‘Bij het raam [geen nieuwe alinea] ‘Bij het raam
p. 324, r. 35 te sluiten. Zij keek te sluiten: Zij keek
p. 325, r. 1 papier-maché mond papiermaché mond
p. 326, r. 1-2 in de rhododendrons in de rododendrons
p. 326, r. 15 daarachter zijzelf daarachter zij zelf
p. 326, r. 22 haar tasje zette ik het tasje van de vrouw zette ik
p. 329, r. 1 vele vissen,’ zei vele vissen’ zei
p. 329, r. 6 Houdt u niet Houd u niet
p. 330, r. 28 Ik sloot hem in. Ik sloot hem op.
p. 331, r. 4 [nieuwe alinea] Op de slaapkamer [geen nieuwe alinea] Op de slaapkamer
p. 331, r. 5 [geen nieuwe alinea] De luchtdoelartillerie [nieuwe alinea] De luchtdoelartillerie
p. 331, r. 7 [nieuwe alinea] De dode vrouw [geen nieuwe alinea] De dode vrouw
p. 331, r. 11-12 bestudeerd, anders niet bestudeerd anders niet
p. 331, r. 35 [nieuwe alinea] Jazeker, daar [geen nieuwe alinea] Jazeker, daar
p. 332, r. 3 [nieuwe alinea] De kolonel greep [geen nieuwe alinea] De kolonel greep
p. 332, r. 3-4 met de rechter hand zijn linker duim met de rechterhand zijn linkerduim
p. 332, r. 5-6 ingesloten door de bolsjewisten ingesloten door bolsjewisten
p. 332, r. 17 trok haar aan trok het aan
p. 332, r. 21 [nieuwe alinea] Zo kwam ik [geen nieuwe alinea] Zo kwam ik
p. 332, r. 23-24 bij de tuindeuren draaide bij de tuindeuren, draaide
p. 333, r. 16 ‘Goede morgen, Herr ‘Goedemorgen, Herr
p. 333, r. 32 ‘Jawel Herr Hauptmann ‘Jawel, Herr Hauptmann
p. 334, r. 10 [nieuwe alinea] Ik kneedde zijn [geen nieuwe alinea] Ik kneedde zijn
p. 334, r. 26 door de straten rijden door de straat rijden
p. 335, r. 3 achter mij dichttrok achter me dichttrok
p. 335, r. 15-16 mij maar begrepen! mij maar begrepen!
p. 336, r. 17 er allicht ook er ook allicht
p. 337, r. 16 voor kok moesten voor koks moesten
p. 338, r. 26 werden eruit getrapt werden er uitgetrapt
p. 339, r. 6 een heel aantal een groot aantal
p. 339, r. 23 [nieuwe alinea] Ik keek op [geen nieuwe alinea] Ik keek op
p. 340, r. 11 [geen nieuwe alinea] Zijn ogen zagen [nieuwe alinea] Zijn ogen zagen
p. 340, r. 20 [nieuwe alinea] De deur van [geen nieuwe alinea] De deur van
p. 340, r. 21 waren kapot geslagen, waren kapotgeslagen,
p. 341, r. 16-17 neergelegd; zijn mond neergelegd: zijn mond

Op de hieronder vermelde plaatsen waar de editietekst van ‘Het behouden huis’ een nieuwe alinea heeft, heeft de tekst van het Het behouden huis een vollopende regel waardoor niet valt uit te maken of daar daadwerkelijk sprake is van een nieuwe alinea:

p. 301, r. 19 [nieuwe alinea] Ik dacht, terwijl [vollopende regel] Ik dacht, terwijl
p. 312, r. 21 [nieuwe alinea] Toch was het [vollopende regel] Toch was het
p. 325, r. 35 [nieuwe alinea] De zon brak [vollopende regel] De zon brak
p. 326, r. 13 [nieuwe alinea] Ik trok mij [vollopende regel] Ik trok mij
p. 329, r. 4 [nieuwe alinea] Hij hield zijn [vollopende regel] Hij hield zijn
p. 331, r. 28 [nieuwe alinea] Temidden van [vollopende regel] Temidden van
p. 332, r. 1 [nieuwe alinea] ‘Entschuldigen Sie,’ [vollopende regel] ‘Entschuldigen Sie,’
p. 332, r. 15 [nieuwe alinea] Ik smeet de [vollopende regel] Ik smeet de
p. 335, r. 4 [nieuwe alinea] Ik liep het bordes [vollopende regel] Ik liep het bordes
p. 335, r. 20 [nieuwe alinea] Wie kwam daar [vollopende regel] Wie kwam daar
p. 335, r. 25 [nieuwe alinea] ‘Gevangen genomen [vollopende regel] ‘Gevangen genomen


Naar boven