Inleiding

In 1964 publiceerde Hermans, in eigen beheer, zijn sterk polemische bundel beschouwingen Mandarijnen op zwavelzuur. Met het in deze vorm gepubliceerde boek realiseert Hermans op dat moment een al heel oud plan: al in 1947 kondigde hij een een bundel polemieken aan onder de titel ‘Snerpende kritiek’. Die bundel zou er nooit komen. Vanaf eind 1954 publiceert Hermans vervolgens in het tijdschrift Podium een reeks bijdragen onder de titel ‘Mandarijnen op zwavelzuur’, die onderdeel uit moeten gaan maken van een ‘anti-literatuurgeschiedenis’ over de periode 1945-1955. In 1955 volgen twee Mandarijnen-brochures. De eerste, uitgegeven door Uitgeverij G.A. Van Oorschot, draagt de titel Het geweten van de Groene Amsterdammer of Volg het spoor omhoog en verschijnt in februari. Een tweede brochure volgt in mei en krijgt de titel mee van Hermans’ voor de gelegenheid opgerichte eigen uitgeverij: De Mandarijnenpers. Daarna volgen nog wel nieuwe ‘Mandarijnen’-stukken in Podium, maar de bundel Mandarijnen op zwavelzuur verschijnt niet, omdat geen enkele uitgeverij het aandurft. Begin 1964 publiceert Hermans Mandarijnen op zwavelzuur alsnog, opnieuw in eigen beheer via De Mandarijnenpers. In 1967 wordt het boek herdrukt, en in de jaren daarna volgen regelmatig nieuwe herdrukken en oplagen, de meeste bij Uitgeverij Thomas Rap. De zesde oplage van de vierde druk, uit 1985, is als facsimile overgenomen in de editie.

De tekstgeschiedenis van Mandarijnen op zwavelzuur biedt een overzicht van alle in het onderzoek gebruikte documentaire primaire bronnen, met bibliografische verwijzingen naar gedrukt materiaal en beschrijvingen van niet-openbaar toegankelijk archiefmateriaal; dit onderdeel bevat bovendien uniek beeldmateriaal uit het archief-Hermans.

De tekstbezorging van Mandarijnen op zwavelzuur wijkt af van reguliere delen van de Volledige Werken. Mandarijnen op zwavelzuur en Mandarijnen op Zwavelzuur. Supplement worden in de editie als facsimile weergegeven, er wordt geen tekst geconstitueerd met verwerking van alle wijzigingen en correcties die Hermans in de loop der tijd aanbracht. Voor algemene informatie over de (talrijke) eigenaardigheden en inconsequenties in Mandarijnen op zwavelzuur verwijzen we naar de Commentaar bij dit deel van de editie (en daarin met name het afsluitende ‘Ten slotte’). Specifieke informatie per artikel is ondergebracht in de annotaties bij Mandarijnen op zwavelzuur.


De tekstgeschiedenis van Mandarijnen op zwavelzuur

De hieronder gepresenteerde lijst biedt een beknopt overzicht van alle overgeleverde primaire documentaire bronnen van Mandarijnen op zwavelzuur die van belang zijn voor de tekstgeschiedenis van de bundel. Deze zogenaamde ‘overlevering’ bestaat per bron uit drie onderdelen: een gecodeerde aanduiding van de bron (het sigle), een korte beschrijving van de bron met een datering en, indien van toepassing, een verwijzing naar de relevante nummers in de primaire Hermans-bibliografieën Het bibliografische universum van Willem Frederik Hermans van Janssen en Van Stek (verder: JS) of Schrijven is verbluffen van Delvigne en Janssen (verder: DJ).[1] Alle niet openbaar toegankelijke bronnen krijgen een beknopte documentaire beschrijving die direct vanuit de overlevering aanklikbaar is. De bronbeschrijvingen kunnen ook in chronologische volgorde worden geraadpleegd. Deze beschrijvingen geven via een aantal illustratieve voorbeelden aan hoe Hermans zijn teksten in de loop van een groot aantal jaren herzag en gaan ook in op de rol van derden (uitgevers, redacteuren, typografen, zetters, correctoren en lezers) bij dit voortdurende proces van herzien en verbeteren.[2] Aan de beschrijvingen gaat een korte bibliografische typering vooraf: deze bestaat achtereenvolgens uit het sigle, de beknopte beschrijving van de bron, omvang, datering, een verwijzing naar de plaats van herkomst en een eventuele signatuur. Bij bronnenmateriaal uit het archief-Hermans is een afbeelding toegevoegd. Teksten en foto’s van derden die Hermans in Mandarijnen op zwavelzuur gebruikte, zijn niet opgenomen in de Overlevering.[3]

[1] Zie voor een meer uitgebreide toelichting bij de Overlevering de Inleiding bij de Tekstgeschiedenis van de roman Conserve (Volledige Werken Deel 1).
[2] Uit het archiefonderzoek voor de tekstconstitutie blijkt dat Hermans incidenteel ook wijzigingen aanbracht in teksten die in een bloemlezing werden opgenomen. Ook die krijgen een aparte bronbeschrijving. Primaire bronnen zonder inhoudelijke correcties, die wel zijn opgenomen in Het bibliografische universum, krijgen geen aparte beschrijving.
[3]Bibliografische beschrijvingen van dergelijke bronnen zijn te vinden in de Annotaties bij Mandarijnen op zwavelzuur (Volledige Werken, deel 16); de door Hermans gebruikte illustraties daar in de ‘Toelichtingen bij de afbeeldingen’ (p. 573-576)


Overlevering

verwijst naar een afbeelding afkomstig uit het archief-Hermans/collectie Frans A. Janssen

T1 ‘Nieuwe Figuren in de Nederlandsche Literatuur’ in De Nieuwe Standaard (DJ 32) (1945)
T2 ‘Ochtendrood der epigonen’ in De Baanbreker (DJ 42) (1946)
T3 ‘Snerpende critiek’ in Criterium (DJ 60) (1946)
T4 ‘Belijdenis der clandestiniteit’ in Criterium (DJ 80) (1946)
T5 ‘Verouderde dampkring’ in Vrij Nederland (DJ 83) (1947)
T6 ‘“Plucky” Gomperts en het klein geluk’ in Vrij Nederland (DJ 108) (1947)
T7 ‘De lachspiegel op het podium’ in Criterium (DJ 122) (1947)
T8 ‘Het Jagertje’ in Podium (DJ 154) (1950)
T9 [Nederlandse schrijvers over culturele vrijheid en “littérature engagée”] in Schrijvers voor de keuze (DJ 157) (1950)
T10 ‘De heilige Idil en haar nar’ in Podium (DJ 163) (1950)
T11 ‘Het knipselbureau’ in Podium (DJ 197) (1952)
T12 ‘Polemisch mengelwerk’ in Podium (DJ 203) (1952)
T13 ‘Morriën, dichterlijk prozaïst uit generatie-der-dunne-boekjes’ in Het Vrije Volk (DJ 205) (1952)
T14 ‘Prijsvraagnovelle’ in Podium (DJ 226) (1954)
T15 ‘Mandarijnen op zwavelzuur. Fragment uit het hoofdstuk “Tijdschriften” / De belangrijkste Nederlandse weekbladen’ in Podium. (DJ 233) (1954)
T16 ‘Mandarijnen op zwavelzuur. Adriaan Morriën’ in Podium (DJ 239) (1955)
D1GGA Mandarijnen op zwavelzuur no1. Het geweten van de Groene Amsterdammer of Volg het spoor omhoog (JS 117) (1955)
T17 ‘W.F. Hermans en de “volstrekt onware verzinsels”’ in Nieuwe Rotterdamse Courant (DJ 241) (1955)
T18 ‘Mandarijnen op zwavelzuur. Het mecanodoosje van Adriaan van der Veen / Bij de veertigste verjaardag van H.A. Gomperts’ in Podium (DJ 243) (1955)
M1 Typoscript van ‘Mandarijnen op zwavelzuur. Jacques Gans’ (1955)
D1Ma De Mandarijnenpers (JS 118) (1955)
T19 ‘Mandarijnen op zwavelzuur. De Haagse Posthume Gans’ in Podium (DJ 245) (1955)
T20 ‘Mandarijnen op zwavelzuur. Van Vriesland, rechtop en omgekeerd’ in Podium (DJ 246) (1955)
T21 ‘Mandarijnen op zwavelzuur. De huursoldaat van de Vrede, een studie in Volksdemocratie’ in Podium (DJ 248) (1955)
M2 Typoscript van ‘Open brief aan Esteban López’ (1955)
M3 Manuscript van ‘Mandarijnen, nieuwe oogst’ (1955)
T22 ‘Mandarijnen op zwavelzuur (slot). De toekomst van het mandarinaat. De Proto-mandarijn / Mandarijnen, nieuwe oogst’ in Podium (DJ 251) (1955)
T23 ‘Enige correcties’ in Podium (DJ 251) (1955)
T24 ‘Antwoord aan inzendster’ in Podium (DJ 252) (1955)
T25 ‘Portret van een mandarijn’ in Het Vrije Volk (DJ 254) (1956)
T26 ‘Open brief aan Esteban López’ in Proefschrift (DJ 256) (1956)
T27 ‘Zou de zeeslang hebben gesproken?’ in Het Vrije Volk (DJ 265) (1956)
T28 ‘Melancholie op het bitteruur’ in Het Vrije Volk (DJ 270) (1956)
T29 ‘Goede raad voor jonge schrijvers (1)’ in Het Vrije Volk (DJ 271) (1956)
T30 ‘Goede raad voor jonge schrijvers (2)’ in Het Vrije Volk (DJ 272) (1956)
T31 ‘Goede raad voor jonge schrijvers [3]’ in Het Vrije Volk (DJ 277) (1956)
T32 ‘Frank Onnen. “Ik doe niet meer mee” zegt schrijver W.F. Hermans’ in Haagsche Courant (DJ IV-4) (1958)
M4 Typoscript van ‘Stilzwijgend volte-face maken’ (1962)
T 33 ‘Stilzwijgend volte-face maken’ in Bourgond (DJ 315) (1962)
P1 Drukproef voor ‘Journal intime van generaal Salan’
T34 ‘Journal intime van generaal Salan’ in Podium (DJ 318) (1962)
T35 ‘Eindelijk alles over Menno’ in Merlyn (DJ 324) (1963)
T36m1-2 Exemplaren met correcties bij ‘Eindelijk alles over Menno’ (1963)
T37 ‘Dr. Jef Last’ in Het Parool (DJ I-12) (1963)
T38 ‘Proeve van rustig lesgeven’ in Podium (DJ 334) (1963)
M5 Manuscript voor aantekening in register van de eerste druk van Mandarijnen op zwavelzuur (1964)
P2 Drukproef voor de eerste druk van Mandarijnen op zwavelzuur (1964)
P3 Drukproef voor de eerste druk van Mandarijnen op zwavelzuur (1964)
D1 Eerste druk van Mandarijnen op zwavelzuur (JS 199) (1964)
M6 Typoscript van ‘De heer Hoofdredacteur van Het Parool’ (1964)
M7 Typoscript van ‘Oud brood en verse vis’ (1964)
T 39
‘Oud brood en verse vis’ in De Tijd – Maasbode
T40 ‘Ingezonden stukjes’ in Podium (DJ 344) (1964)
M8 Typoscript van ‘Camille Houckaert| Weverbergh, de bedrieger’ (1964)
P4 Drukproef voor ‘Camille Houckaert | Weverbergh, de bedrieger’ in Podium (1964)
T41 ‘Camille Houckaert | Weverbergh, de bedrieger’ in Podium (DJ 347) (1964)
T42 ‘R.P. Anastase Prudhomme S.J., Verder van mij’ in Hollands Maandblad (DJ 352) (1966)
T43 ‘R.P. Anastase Prudhomme s.j., Verder van mij’ in Het Parool  (1966)
M9 Kopij voor het ‘Naschrift bij de tweede druk’ van Mandarijnen op zwavelzuur  (1967)
D2a Tweede druk van Mandarijnen op zwavelzuur (JS 200) (1967)
D2b Tweede druk, tweede oplage van Mandarijnen op zwavelzuur (JS 201) (1967)
D2c Tweede druk, derde oplage van Mandarijnen op zwavelzuur (JS 202) (1969)
M10 Typoscript met correcties voor de derde druk van Mandarijnen op zwavelzuur (1970)
D3 Derde druk van Mandarijnen op zwavelzuur (JS 203) (1970)
T44 ‘Een pleidooi van Willem Frederik Hermans’ in Hollands Maandblad (DJ 423) (1973)
M11 Kopij voor ‘errata’ bij de vierde druk van Mandarijnen op zwavelzuur (1973)
M12 Correcties en inlaskopij voor de vierde druk van Mandarijnen op zwavelzuur  (1973)
P5 Drukproef voor de vierde druk, eerste oplage van Mandarijnen op zwavelzuur (1973)
D4a Vierde druk, eerste oplage van Mandarijnen op zwavelzuur (JS 204) (1973)
D4b Vierde druk, tweede oplage van Mandarijnen op zwavelzuur (JS 205) (1976)
D4c Vierde druk, derde oplage van Mandarijnen op zwavelzuur (JS 206) (1977)
D4d Vierde druk, vierde oplage van Mandarijnen op zwavelzuur (JS 207) (1981)
D4dm1 Correctie-exemplaar van de vierde druk, vierde oplage van Mandarijnen op zwavelzuur (1983)
P6 Drukproef voor de vierde druk, vijfde oplage van Mandarijnen op zwavelzuur (1983)
D4e Vierde druk, vijfde oplage van Mandarijnen op zwavelzuur (JS 208) (1983)
P7 Drukproef voor de vierde druk, zesde oplage van Mandarijnen op zwavelzuur (1985)
D4f Vierde druk, zesde oplage van Mandarijnen op zwavelzuur (JS 210) (1985)

M1
Typoscript (doorslag) van ‘Mandarijnen op zwavelzuur. Jacques Gans’
Omvang: 5 bladen
1955
Letterkundig Museum
H 00544 H 1

In de collectie van het Letterkundig Museum bevindt zich een doorslag van een ongedateerd typoscript over Jacques Gans. Het betreft een volledig typoscript, met op de achterkant van het laatste blad de notitie ‘Podium no. 3 – 4’. Die verwijst naar de aflevering van Podium waarvoor het artikel was bestemd, als onderdeel van de reeks ‘Mandarijnen op Zwavelzuur’.[1] Het typoscript bevat een groot aantal inhoudelijke aanvullingen en correcties, vooral in de linkermarge, en overwegend in blauwe vulpeninkt. Die herzieningen komen ook voor in de in Podium gepubliceerde versie van het stuk. Ten opzichte van die gepubliceerde versie zijn er ook nog aanzienlijke verschillen. Hermans bracht waarschijnlijk op de definitieve kopij nog wijzigingen aan, of deed dat in een later stadium op een van de drukproeven. Een eerste wijziging betreft direct de titel, die ‘De Haagse Posthume Gans’ wordt. Daarnaast heeft de eerste pagina van het typoscript een passage die in Podium niet voorkomt: ‘Jacques Gans is verder iemand die behalve in litteratuur en tientjes lenen, behagen schept in agressieve schuitenstreken.’ Voorafgaand aan deze zin in het typoscript heeft Podium een fragment dat op het typoscript nog ontbreekt.[2] Een derde, met de vorige variant samenhangende wijziging betreft een afsluitend ‘P.S.’ in Podium: ‘P.S. om misverstand te voorkomen verklaar ik hierbij dat ik Jacques Gans nog nooit een tientje heb geleend.’ In plaats van dit ‘P.S.’ heeft het typoscript een geheel andere ‘Aantekening’: ‘Bert Bakker kondigt aan dat hij zijn Maatstaf ter beschikking stelt voor de smadelijke A. Marja om mij daarmee te tuchtigen. Omdat de uitwerpselen van de heer Marja al sinds 1946 geen reputatie meer te verliezen hebben, ook zonder dat er met een maatstafje in wordt geroerd, hoef ik daar verder geen woorden aan vuil te maken.’

MZ_gans

© Milo van de Pol (Huygens ING) [Terug naar overlevering]


M2
Typoscript van ‘Open brief aan Esteban López’
Omvang: 1 blad
December 1955
Letterkundig Museum
WFH (Correspondentie) López, E.E.

In het archief-Hermans bevindt zich een kleine correspondentie met de schijver Esteban López. Daartoe behoren onder andere twee doorslagen van Hermans’ brief aan López van 2 december 1955, die als ‘Open brief van Dr. W.F. Hermans aan Esteban López’ gepubliceerd zou worden in het tijdschrift Proefschrift, waarvan López redacteur was.[3]


M3
Manuscript (klad, fragmenten) van ‘Mandarijnen, nieuwe oogst’
Omvang: 14 bladen
Eind 1955/Begin 1956
Letterkundig Museum
WFH (Correspondentie) López, E.E.

Bij de correspondentie met de doorslagen van Hermans’ ‘Open brief’ bevindt zich ook een gedeeltelijk tweezijdig beschreven handschrift met conceptversies – bij elkaar 14 bladen met 17 beschreven pagina’s – van een uitgebreide brief aan López. De brief heeft veel doorhalingen en aanvullingen, steeds in dezelfde inkt. Een kleiner aantal wijzigingen en vooral veel doorhalingen gaf Hermans daarnaast in potlood aan. Een deel van de inhoud van de kladversies, waaronder – in afwijkende formulering – een passage over Morriën die nog niet voorkwam in de in Proefschrift afgedrukte ‘open brief’, keert terug in Hermans’ afsluitende Mandarijnen-publicatie in Podium, ‘Mandarijnen, nieuwe oogst’.[4] De correspondentie bestaat verder uit tegenbrieven van López van achtereenvolgens 8 en 19 december 1955 en 25 januari 1956, en doorslagen van brieven van Hermans van 20 januari 1956 en 1 februari 1956. Een enkele zin uit die latere brieven en enkele losse woorden daaruit verwerkte Hermans in de Podium-publicatie.

MZ_Lopez

© Milo van de Pol (Huygens ING) [Terug naar overlevering]


M4
Typoscript van ‘Stilzwijgend volte-face maken’
Omvang: 1 blad
Februari 1962
Letterkundig Museum
WFH (Correspondentie) Luyendijk, G.

Als kadertekst bij een interview met Hermans verscheen het stukje ‘Stilzwijgend volte-face maken’ in maart 1962 in het tijdschrift Bourgond. Het werd daarin aangekondigd als een ‘Ongepubliceerd fragment uit “Mandarijnen op zwavelzuur”’. Een doorslag van het typoscript van deze tekst, door Hermans verstuurd op 18 februari 1962, bevindt zich in de correspondentie met Gerard Luyendijk, redacteur van het blad. De tekst werd, op enkele redactionele wijzigingen na, ongewijzigd afgedrukt.[5]

MZ_volteface

© Milo van de Pol (Huygens ING) [Terug naar overlevering]


P1
Drukproef voor ‘Journal intime van generaal Salan’
Omvang: 1 blad
Mei 1962
Letterkundig Museum
H 00544 D 1

Een enkel blad van een drukproef voor ‘Journal intime van generaal Salan’ in Podium is aanwezig in de collectie van het Letterkundig Museum. De proef heeft correcties van Hermans in rode en zwarte inkt, en bevat een extra in typoscript opgeplakte aanvulling. Die betreft het zinnetje: ‘Van Oorschot vergelijken met aasgier, kan Hermans anders ook wel zèlf schrappen: aasgier is ten slotte een hoogvlieger.’[6]

MZ_Salan

© Milo van de Pol (Huygens ING) [Terug naar overlevering]


T36m1-2
Exemplaren van ‘Eindelijk alles over Menno’ in Merlyn met handschriftelijke correcties
Omvang: 16 pagina’s
1963
Letterkundig Museum
WFH (Dossier) Mandarijnen op zwavelzuur
WFH (Tijdschriften) primair / met aantekeningen / Merlyn

Een deel van Hermans’ documentatie rondom Mandarijnen op zwavelzuur bewaarde hij in een apart ‘dossier Mandarijnen’. Dat bevat onder andere een losgehaald katern, met achterzijde van het omslag, van het tijdschrift Merlyn (1e jaargang, 1962-1963, afl. 2). Het bestaat uit Hermans’ artikel ‘Eindelijk alles over Menno’, gevolgd door ‘Het carnaval der bietebauwen’ van J.J. Oversteegen’.[7] Het stuk van Oversteegen heeft geen aantekeningen van Hermans, maar in zijn eigen voorafgaande tekst bracht hij enkele correcties in de marge aan, waaronder een verbetering van de eigennaam ‘Taï Aagon-Moro’ naar ‘Taï Aagen-Moro’. Daarnaast voegde hij aan het eind van de zin ‘De terugkeer naar het geboorteland is vergeefs geweest.’ een bijzin toe: ‘- omdat het doel al te letterlijk bereikt is…’.[8] In een ander, elders in het archief bewaard exemplaar van deze aflevering van Merlyn, corrigeerde Hermans in de marge de zetfout ‘denkende wezen’ naar ‘denkende wezens’.

© Milo van de Pol (Huygens ING) [Terug naar overlevering]


M5
Manuscript voor aantekening in register van de eerste druk van Mandarijnen op zwavelzuur
1964
Letterkundig museum
WFH (Tekeningen) Schetsboek 5

In een van Hermans’ schetsboeken in het archief, met daarin verder een tekening en twee collages, oefende hij de handschriftelijke tekst ‘Bent u bedroefd dat u niet in het register staat? Troost u! Ik sta er ook niet in’, met de bijbehorende ondertekening. Het schetsboek heeft vier versies van de formulering en ondertekening, die vanaf de eerste druk van Mandarijnen op zwavelzuur onderaan het register werd geplaatst.

MZ_troost

© Milo van de Pol (Huygens ING) [Terug naar overlevering]


P2
Drukproef voor de eerste druk van Mandarijnen op zwavelzuur
Omvang: 63 bladen en omslag
Januari 1964
Letterkundig Museum
WFH (Drukproeven) Mandarijnen op Zwavelzuur [I]

Verpakt in een krant (Het Parool van 28 juni 1967) bewaarde Hermans twee proeven van de eerste druk en de kopij voor het ‘Naschrift bij de tweede druk’ van Mandarijnen op zwavelzuur, met op het krantenpapier de notitie ‘M.o. Zwavelzuur / Drukproeven / losse vellen / 1e druk’. Het pakket bevatte onder andere een complete drukproef voor de eerste druk in losse vellen (in 15 katernen), met daarbij het losse omslag voor de eerste druk. Voorin de proef bevindt zich een origineel van een door Hermans gemaakte foto, met daarbij de opmerking: ‘niet dit ex. maar grote ex. reproduceren zie dummy’, met bij de foto het in Mandarijnen op zwavelzuur uiteindelijk niet gebruikte bijschrift ‘de heilige idil (links) en haar nar’. Bij het krantenknipsel ‘Klacht wegens smaad tegen J.B. Charles’ voegde Hermans op de proef de bronvermelding en dateringen in potlood toe. [9] De proef heeft verder geen inhoudelijke correcties of aanvullingen. Wel markeerde Hermans op de proef druk- en zetfouten met potloodstrepen, met kruisjes, met omcirkelingen bij beschadigd zetsel,[10] en schreef hij op enkele pagina’s de aantekening ‘misdruk’.

MZ_P1_krant

© Milo van de Pol (Huygens ING) [Terug naar overlevering]


P3
Drukproef voor de eerste druk van Mandarijnen op zwavelzuur
Omvang: 62 bladen en omslag
Januari 1964
Letterkundig Museum
WFH (Drukproeven) Mandarijnen op Zwavelzuur [II]

Een tweede exemplaar van dezelfde drukproef voor de eerste druk van Mandarijnen op zwavelzuur, opnieuw bestaand uit 15 katernen in losse vellen, heeft op het bijbehorende omslag de vermelding ‘ex met correcties’. Deze proef bevat met de andere drukproef (P2) vergelijkbare markeringen van zet- en drukfouten, maar heeft ook extra aantekeningen. Zo vermeldt Hermans op p. 55: ‘Dit blad is goed maar er zijn, blijkens gebonden exx foute bladen in de stapel’.[11] Daarnaast heeft Hermans hier herhaaldelijk in rode inkt aangegeven waar alineascheidingen moeten vervallen om een teveel aan regels op de pagina te ondervangen. Dat teveel aan regels op de pagina leidt er bovendien toe dat hij, vaak aan het einde van een pagina, regelmatig kleine inhoudelijke of stilistische herformuleringen aanbrengt om de tekst iets in te korten. Zo wordt op p. 51 de zin ‘Over het geheel genomen is de invloed van Du Perron geen weldaad voor de Nederlandse literatuur’ veranderd in ‘Alles bij elkaar is de invloed van Du Perron geen weldaad voor de Nederlandse literatuur’. Dergelijke wijzigingen werden op kosten van de drukker verwerkt in een volgende, niet overgeleverde proef.[12] Bij dit exemplaar van de drukproef bevindt zich ook een aantal extra bladen, bestaand uit kopij voor de uitgebreide tweede druk van Mandarijnen op zwavelzuur.[13]

MZ_P1_rtl

© Milo van de Pol (Huygens ING) [Terug naar overlevering]


M6
Typoscript van ‘De heer Hoofdredacteur van Het Parool’
Omvang: 1 blad
April 1964
Letterkundig museum
WFH (Dossier) Mandarijnen op zwavelzuur

Naar aanleiding van recensies van Mandarijnen op zwavelzuur stuurde Hermans ingezonden brieven naar diverse tijdschrift- en dagbladredacties. Doorslagen van enkele van deze brieven bewaarde hij in het Mandarijnen-dossier. Een ervan betreft een brief van 10 april 1964 aan Het Parool, die in die krant niet werd geplaatst. Hermans publiceerde de brief alsnog in Podium, en voegde dat stukje als knipsel toe bij het ‘Naschrift bij de tweede druk’ van Mandarijnen op zwavelzuur, die in 1967 bij Thomas Rap verscheen.[14]

MZ_redParool

© Milo van de Pol (Huygens ING) [Terug naar overlevering]


M7
Typoscript van ‘Oud brood en verse vis’
Omvang: 1 blad
April 1964
Letterkundig museum
WFH (Dossier) Mandarijnen op zwavelzuur

Het katholieke De Tijd-Maasbode, waarin Mandarijnen op zwavelzuur was besproken door Kees Fens, ontving eveneens een ingezonden brief van Hermans, gedateerd op 11 april 1964. Ook van het typoscript van deze brief is een doorslag aanwezig in het Mandarijnen-dossier.[15] Deze brief werd wel geplaatst, en als knipsel door Hermans eveneens opgenomen in de tweede druk van Mandarijnen op zwavelzuur. Een iets gewijzigde versie van deze ingezonden brief publiceerde Hermans bovendien in Podium, waar het samen met de niet in Het Parool gepubliceerde brief verscheen als ‘ingezonden stukjes’.

MZ_tijdmaas

© Milo van de Pol (Huygens ING) [Terug naar overlevering]


M8
Typoscript (kopij) van ‘Camille Houckaert | Weverbergh, de bedrieger’
Omvang: 11 bladen
September 1964
Letterkundig museum
WFH (Dossier) Mandarijnen op zwavelzuur

Het materiaal in het Mandarijnen-dossier omvat ook een aantal artikelen van derden die Hermans zou gebruiken voor zijn ‘Naschrift’ bij de herziene tweede druk van Mandarijnen op zwavelzuur. Daartoe behoren enkele door Julien Weverbergh in zijn tijdschrift Bok gepubliceerde stukken. Van diens stuk ‘Aandachtig luisteren en rustig antwoorden’, de derde aflevering uit de reeks ‘Du Perron en de luizen’, bevinden zich in het archief twee versies, zowel het in Bok gepubliceerde stuk als ‘een fotocopie van het klad’,[16] beide met opmerkingen en commentaar van Hermans. Direct daarna volgt in het dossier het typoscript ‘Camille Houckaert | Weverbergh, de bedrieger’ uit september 1964. Dit typoscript (met een paar inhoudelijke toevoegingen en doorhalingen in handschrift) diende, zoals aangegeven op de eerste pagina, als kopij voor Podium. Hermans noteerde tevens ‘drukproef aan: W.F. Hermans Spilsluizen 17a Groningen’.[17] Onderaan het typoscript noteerde Hermans de datum, september 1964.

MZ_Camille_kopij

© Milo van de Pol (Huygens ING) [Terug naar overlevering]


P4
Drukproef voor ‘Camille Houckaert | Weverbergh, de bedrieger’ in Podium
Omvang: 9 pagina’s
September/Oktober 1964
Letterkundig museum
WFH (Dossier) Mandarijnen op zwavelzuur

Direct bovenaan de eerste pagina van de drukproef voor ‘Camille Houckaert | Weverbergh, de bedrieger’ noteerde Hermans dat hij ook de revisie van de proef nog wilde zien. In rode inkt omcirkeld staat daar: ‘revisie aan: W.F. Hermans Spilsluizen 17a Groningen’. Dat die revisie ook echt nodig was, komt doordat Hermans de eerste proef gebruikte voor het aanbrengen van een aanzienlijk aantal toevoegingen en correcties. Hermans corrigeerde de zetfouten in blauwe inkt, die hij ook gebruikte voor het aanbrengen van een aantal wijzigingen. Daarnaast bevat de proef aanvullingen van Hermans in rode balpen en zwartgrijze vulpeninkt. Toegevoegd werden onder andere de zinnen: ‘“Hermans is bereid te sterven voor zijn leugens,” zegt Van Galen Last. – Nee, dàn Van Galen Last: die krijgt er subsidie voor.’ En ‘Weverbergh jeremieert dat de afwikkeling van de erfenis lang duurde en Du P. in die tijd schulden moest maken. Hoe heb ik het nu? Schulden maken is immers niets bijzonders voor grand seigneurs, kalenders, avonturiers en musketiers. Daar maken zulke levenskunstenaars geen woord over vuil!’[18]

Camille_proef

© Milo van de Pol (Huygens ING) [Terug naar overlevering]


M9
Kopij (kopieën) voor het ‘Naschrift bij de tweede druk’ van Mandarijnen op zwavelzuur
Omvang: 27 bladen, twee illustraties en kaartje van De Mandarijnenpers
April / mei 1967
Letterkundig Museum
WFH (Drukproeven) Mandarijnen op Zwavelzuur [II]

Ingevoegd bij de in het omslag voor de eerste druk bewaarde losse katernen met proefvellen,[19] bevinden zich ook kopieën van de kopij voor het toegevoegde hoofdstuk ‘Naschrift bij de tweede druk’ van Mandarijnen op zwavelzuur. De kopij bestaat uit 24 in handschrift genummerde bladen, voorafgegaan door twee lege bladen en een vel kladpapier. Op dat kladje had Hermans de paginering van de kopij omgenummerd naar die van de tweede druk van Mandarijnen op zwavelzuur.
Aan de kopieën is goed te zien hoe Hermans verschillende tekstfragmenten, bestaand uit nieuw typoscript en knipsels van eerder door hemzelf en derden gepubliceerde teksten, tot één geheel monteerde. De kopij is niet volledig: het overgrote deel van de afbeeldingen ontbreekt nog, net als het knipsel ‘Pru’dom’.[20] Op de opengelaten plek staat een handschriftelijke aantekening die vermeldt dit ‘stukje Pru-dom’ hier moet worden opgenomen. Ook elders zijn er kleine afwijkingen in de kopij ten opzichte van de in de tweede druk afgedrukte tekst.[21] Hermans leverde het register en de laatste illustraties voor de herdruk medio mei aan bij uitgeverij Thomas Rap, die de tweede druk van Mandarijnen op zwavelzuur zou gaan verzorgen. De kopij voor het ‘Naschrift’ stuurde Hermans al eerder in.[22]
Bij de kopij bewaarde Hermans twee knipsels van illustraties, waarschijnlijk bedoeld voor de tweede druk van Mandarijnen op zwavelzuur, maar deze zijn nooit gebruikt. Ook bevat de kopij een ontwerp voor een verzendetiket van Hermans’ uitgeverij De Mandarijnenpers.

MZ_kopijD2

© Milo van de Pol (Huygens ING) [Terug naar overlevering]


M10
Typoscript met correcties voor de derde druk van Mandarijnen op zwavelzuur
Omvang: 1 blad
Juli 1970
Letterkundig museum
WFH (correspondentie) Thomas Rap

In de correspondentie met Thomas Rap is als bijlage bij een brief van Hermans van 21 juli 1970 – de dag waarop Hermans Rap ook een gecorrigeerd exemplaar van de tweede druk stuurde – een blad met correcties voor de derde druk van Mandarijnen op zwavelzuur toegevoegd. Op dit typoscript, met aanvullingen in handschrift, gaf Hermans onder andere enkele correcties op typefouten door, en voegde hij incidenteel een zinnetje aan de tekst toe. Ook vermeldt het typoscript het vanaf de derde druk toegevoegde hoofdstuk ‘Jeugd draagt de fakkel verder’. Ten slotte meldt het typoscript ‘p. 76 portret Gomperts verkleinen’. Dat zou in de herdruk inderdaad kleiner worden afgedrukt (om in de laatste, zesde oplage van de vierde druk uiteindelijk helemaal te verdwijnen).[23] De aangegeven kleine correcties zijn in de derde druk, die in oktober 1970 verscheen,[24] met een afwijkende schrijfmachineletter doorgevoerd.

MZ_errata_Rap

© Milo van de Pol (Huygens ING) [Terug naar overlevering]


M11
Kopij (doorslag) voor ‘errata’ bij de vierde druk van Mandarijnen op zwavelzuur
Omvang: 1 blad
Juni 1973
Letterkundig museum
WFH (Correspondentie) Delvigne, R.H.

De correspondentie met Rob Delvigne in het archief-Hermans bevat een doorslag van de kopij voor een pagina ‘errata’, die vanaf de eerste oplage van de vierde druk aan Mandarijnen op zwavelzuur werd toegevoegd. Hermans zond de pagina als bijlage aan Delvigne, als reactie op een brief van Delvigne eerder die maand, waarin hij Hermans had gewezen op ‘enkele drukfouten en kleine onvolkomenheden in een paar boeken van u’, waaronder ook Mandarijnen op zwavelzuur.[25] Het kopijvel bevat een handschriftelijke correctie in de bovenmarge, die in de boekuitgave vervangen is door een (ingeplakte) schrijfmachineletter. In de eerste oplage van de vierde druk werd de pagina met errata direct aansluitend op het register ingevoegd.[26]

© Milo van de Pol (Huygens ING) [Terug naar overlevering]


P6
Drukproef voor de vierde druk, vijfde oplage van Mandarijnen op zwavelzuur
Omvang: 280 pagina’s
Zomer 1983
Collectie Frans A. Janssen

Van de drukproef voor de vierde druk, vijfde oplage van Mandarijnen op zwavelzuur bevindt zich een exemplaar in de collectie van Frans Janssen. De complete drukproef bestaat uit 25 katernen, waarvan alleen het eerste en de twee laatste katernen (gedeeltelijk) zijn opengesneden. De proef bevat geen correcties. De jubileumeditie van Mandarijnen op zwavelzuur verscheen in augustus 1983, tegelijk met Mandarijnen op zwavelzuur. Supplement, waarvan een vergelijkbare proef is overgeleverd.

MZS_P2

© Milo van de Pol (Huygens ING) [Terug naar overlevering]


P7
Drukproef voor de vierde druk, zesde oplage van Mandarijnen op zwavelzuur
Omvang: 280 pagina’s
Voorjaar 1985
Letterkundig Museum
WFH (Drukproeven) Mandarijnen op Zwavelzuur [III]

In zijn archief bewaarde Hermans ook een drukproef voor de vierde druk, zesde oplage van Mandarijnen op zwavelzuur. De proef bestaat uit 23 onopengesneden katernen, bewaard in een proefdruk van het omslag. De proef heeft geen correcties. Ten opzichte van de voorafgaande jubileumeditie is het onderschrift ‘Onderworpen aan de geest’ bij de illustratie op de versopagina van het tweede hoofdstuk, ‘Ochtendrood der epigonen’, weggevallen.[27] Andere wijzigingen ten opzichte van de vijfde oplage van de vierde druk zijn het weglaten van het portretje van Gomperts en het opnieuw toevoegen van het motto op de titelpagina. De zesde en laatste oplage van de vierde druk van Mandarijnen op zwavelzuur verscheen in april 1985.

MZ_D4fP

© Milo van de Pol (Huygens ING) [Terug naar overlevering]


[1] Het artikel verscheen uiteindelijk in het derde nummer: Podium 10 (1955), afl. 3 (mei-juni), p. 160-165.
[2] De in Podium ontbrekende zin maakt in gewijzigde vorm wel onderdeel uit van de tekst in Mandarijnen op zwavelzuur, daar op p. 201. Ook het in Podium toegevoegde fragment keert met wijzigingen terug in Mandarijnen op zwavelzuur. Zie ook de Annotaties bij Mandarijnen op zwavelzuur, p. 549.
[3] Zie over López en Proefschrift de Annotaties bij Mandarijnen op zwavelzuur, p. 555-557.
[4] ‘Mandarijnen, nieuwe oogst’ in de editie op p. 218-223. Zie ook de Annotaties bij Mandarijnen op zwavelzuur, p. 555.
[5] Fragment in de editie op p. 13-14. Zie ook de Annotaties bij Mandarijnen op zwavelzuur, p. 554-555 en 561.
[6] ‘Journal intime van generaal Salan’ in de editie op p. 227-229. Zie ook de Annotaties bij Mandarijnen op zwavelzuur, p. 559- 561.
[7] Zie ook de Annotaties bij Mandarijnen op zwavelzuur, p. 497- 502.
[8] Het fragment, in de editie op p. 65, is in de eerste druk van Mandarijnen op zwavelzuur opnieuw iets gewijzigd, en wordt in de editie gevolgd door een bij de derde druk toegevoegde zin.
[9] De afbeelding in de editie op p. 116, krantenknipsel over Charles op p. 200. In de eerste druk van Mandarijnen op zwavelzuur is de bronvermelding bij het knipsel in een ander handschrift (mogelijk van de drukker) toegevoegd.
[10] Bijvoorbeeld bij de ontbrekende slot-n in de auteursnaam J. van Oudshoorn onder het motto bij ‘Avondrood der epigonen’ (editie p. 95). De ontbrekende letter werd in handschrift bij de tweede druk van Mandarijnen op zwavelzuur toegevoegd.
[11] Van de eerste druk van Mandarijnen op zwavelzuur zijn geen gebonden exemplaren, ‘gebonden’ verwijst hier naar de in katernen gebonden vellen.
[12] Zie voor Hermans’ wrevel over de slechte drukproeven van Mandarijnen op zwavelzuur de Ontstaans- en publicatiegeschiedenis van Mandarijnen op zwavelzuur, p. 429-430.
[13] Zie daarvoor de beschrijving van M9 hieronder.
[14] Zie ook de Annotaties bij Mandarijnen op zwavelzuur, p. 563.
[15] Een derde brief in doorslag richt zich tot Adriaan Maas (Jong Nederlands Literair Tijdschrift) (11 april 1964). Deze ingezonden brief zou Hermans niet in Podium en Mandarijnen op zwavelzuur opnemen.
[16] Zie het door Hermans gegeven overzicht van de drie versies die van het stuk circuleerden in ‘Camille Houckaert | Weverbergh, de bedrieger’ op p. 240-245, citaat op p. 240. De bijbehorende annotaties in de editie op p. 564-566.
[17] Zie de beschrijving van P4 hieronder.
[18] Beide citaten (het laatste in iets gewijzigde vorm) in het uit Podium in Mandarijnen op zwavelzuur overgedrukte artikel in de editie op p. 244.
[19] Zie hiervoor de beschrijving van P2 en P3 hierboven.
[20] Het knipsel in de editie op p. 254.
[21] De in de editie (p. 243) in de marges boven de alinea gecorrigeerde jaartallen ‘1950’ en ‘1949’ bijvoorbeeld zijn op de kopij nog, slecht leesbaar, in de tekstregel zelf gecorrigeerd.
[22] Zie hiervoor de Ontstaans- en publicatiegeschiedenis van Mandarijnen op zwavelzuur, p. 437-438.
[23] Zie ook de Annotaties bij Mandarijnen op zwavelzuur, p. 478.
[24] Zie voor meer informatie ook de Ontstaans- en publicatiegeschiedenis van Mandarijnen op zwavelzuur, p. 439.
[25] Rob Delvigne aan Hermans, 4 juni 1973 (archief-Hermans).
[26] Vanaf de vijfde oplage van de vierde druk van Mandarijnen op zwavelzuur, die in 1983 als jubileumeditie verscheen, tegelijk met Mandarijnen op zwavelzuur. Supplement, kwamen de laatste pagina van het register en de errata elk op een aparte pagina te staan. Zie voor meer informatie over de verschillende oplagen van de vierde druk van Mandarijnen op zwavelzuur de Ontstaans- en publicatiegeschiedenis van Mandarijnen op zwavelzuur, p. 440 e.v.
[27] De afbeelding bij ‘Ochtendrood der epigonen’, zonder onderschrift, in de editie op p. 36.


De tekstbezorging van Mandarijnen op zwavelzuur

De tekstbezorging van Mandarijnen op zwavelzuur wijkt af van reguliere delen van de Volledige Werken. Mandarijnen op zwavelzuur en Mandarijnen op Zwavelzuur. Supplement worden in de editie als facsimile weergegeven, er wordt geen tekst geconstitueerd met verwerking van alle wijzigingen en correcties die Hermans in de loop der tijd aanbracht. Voor algemene informatie over de (talrijke) eigenaardigheden en inconsequenties in Mandarijnen op zwavelzuur verwijzen we naar de Commentaar bij dit deel van de editie (en daarin met name het afsluitende ‘Ten slotte’). Specifieke informatie per artikel is ondergebracht in de annotaties bij Mandarijnen op zwavelzuur.


Naar boven