Willem Frederik Hermans Volledige Werken

Inleiding

In september 1972 publiceerde Willem Frederik Hermans de toneeltekst King Kong, gevolgd door Wat Nederland niet op de televisie mocht zien bij De Bezige Bij. Een klein fragment van de tekst verscheen rond diezelfde tijd in het tijdschrift Aloha. In februari 1978 werd de tekst gepubliceerd in Bulkboek 74. De tweede reguliere uitgave van De Bezige Bij, feitelijk dus de derde druk van King Kong, verscheen in november 1981, en vormt het uitgangspunt voor de tekst van de editie.

De tekstgeschiedenis van King Kong, gevolgd door Wat Nederland niet op de televisie mocht zien biedt een overzicht van alle in het onderzoek gebruikte documentaire primaire bronnen, met bibliografische verwijzingen naar gedrukt materiaal en beschrijvingen van niet-openbaar toegankelijk archiefmateriaal; dit onderdeel bevat bovendien uniek beeldmateriaal uit het archief-Hermans.

De tekstbezorging van King Kong, gevolgd door Wat Nederland niet op de televisie mocht zien bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van King Kong, gevolgd door Wat Nederland niet op de televisie mocht zien samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.

De tekstgeschiedenis van King Kong, gevolgd door Wat Nederland niet op de televisie mocht zien

De hieronder gepresenteerde lijst biedt een beknopt overzicht van alle overgeleverde primaire documentaire bronnen van King Kong, gevolgd door Wat Nederland niet op de televisie mocht ziendie van belang zijn voor de tekstgeschiedenis van de toneeltekst. Deze zogenaamde ‘overlevering’ bestaat per bron uit drie onderdelen: een gecodeerde aanduiding van de bron (het sigle), een korte beschrijving van de bron met een datering en, indien van toepassing, een verwijzing naar de relevante nummers in de primaire Hermans-bibliografieën Het bibliografische universum van Willem Frederik Hermans van Janssen en Van Stek (verder: JS) of Schrijven is verbluffen van Delvigne en Janssen (verder: DJ).[1] Alle niet openbaar toegankelijke bronnen krijgen een beknopte documentaire beschrijving die direct vanuit de overlevering aanklikbaar is. De bronbeschrijvingen kunnen ook in chronologische volgorde worden geraadpleegd. Deze beschrijvingen geven via een aantal illustratieve voorbeelden aan hoe Hermans zijn teksten in de loop van een groot aantal jaren herzag en gaan ook in op de rol van derden (uitgevers, redacteuren, typografen, zetters, correctoren en lezers) bij dit voortdurende proces van herzien en verbeteren.[2] Aan de beschrijvingen gaat een korte bibliografische typering vooraf: deze bestaat achtereenvolgens uit het sigle, de beknopte beschrijving van de bron, omvang, datering, een verwijzing naar de plaats van herkomst en een eventuele signatuur. Bij bronnenmateriaal uit het archief-Hermans is een afbeelding toegevoegd.

[1] Zie voor een meer uitgebreide toelichting bij de Overlevering de Inleiding bij de Tekstgeschiedenis van de roman Conserve (Volledige Werken Deel 1).
[2] Uit het archiefonderzoek voor de tekstconstitutie blijkt dat Hermans incidenteel ook wijzigingen aanbracht in teksten die in een bloemlezing werden opgenomen. Ook die krijgen een aparte bronbeschrijving. Primaire bronnen zonder inhoudelijke correcties, die wel zijn opgenomen in Het bibliografische universum, krijgen geen aparte beschrijving.

Overlevering

verwijst naar een afbeelding afkomstig uit het archief-Hermans/collectie Frans A. Janssen

M1	Brieven van en aan Hermans rondom ‘King Kong’
T1	[Brieven aan de nos] in Vrij Nederland	(1969)	(DJ II-5)
T2	[Brief aan W. Polak] in Vrij Nederland	(1969)	(DJ II-6)
T3	Fragmenten uit King Kong in Aloha 11 (22/9 tot 6/10 1972)	(1972)
P1	Drukproef voor de eerste druk van King Kong, gevolgd door Wat Nederland niet op de televisie mocht zien	(1972)
D1	Eerste druk van King Kong, gevolgd door Wat Nederland niet op de televisie mocht zien	(1972)	(JS 314)
D1m1	Correctie-exemplaar van de eerste druk van King Kong, gevolgd door Wat Nederland niet op de televisie mocht zien	(1972)
D2	Tweede druk van King Kong, gevolgd door Wat Nederland niet op de televisie mocht zien in Bulkboek	(1978)	(JS 315)
D3	Derde druk van King Kong, gevolgd door Wat Nederland niet op de televisie mocht zien	(1981)	(JS 316)

M¹
Brieven van en aan Hermans rondom ‘King Kong’
Literatuurmuseum
WFH (Dossier) King Kong

Het archief-Hermans bevat een uitgebreid dossier ‘King Kong’, waarin Hermans veel documentatie over de totstandkoming van zijn toneeltekst, maar ook over de historische persoon Christiaan Lindemans bijeenbracht. Het dossier bestaat vooral uit een grote hoeveelheid ‘Documenten betreffende Christiaan Lindemans’, de in 1986 door het Ministerie van Binnenlandse Zaken vrijgegeven documentatie over de dubbelspion, die Hermans via de bevriende uitgever Jaco Groot had gekregen.[1]
Ook de correspondenties rondom de totstandkoming van ‘King Kong’ archiveerde Hermans in dit dossier. Het gaat dan onder andere om de brieven met de nts/nos (Carel Enkelaar, Jan Venema en J.W. Rengelink), Het Ministerie van crm (H.J. Michaël) en de Gemeente Amsterdam (W. Polak), die Hermans voor een deel integraal opnam in het als nawoord bij King Kong afgedrukte ‘Wat Nederland niet op de televisie mocht zien’.
Het dossier ‘King Kong’ bevat daarnaast nog enkele brieven met derden, een drukproef voor de eerste druk van King Kong (zie hieronder P¹), het typoscript van het in ‘Uit de kunst’ opgevoerde fragment van King Kong,[2] en een exemplaar van het tijdschrift Aloha, waarin eveneens enkele fragmenten van King Kong waren verschenen.

© Milo van de Pol (Huygens ING) [Terug naar overlevering]

P¹
Drukproef voor de eerste druk van King Kong, gevolgd door Wat Nederland niet op de televisie mocht zien
Omvang: 128 pagina’s
Juni 1972
Literatuurmuseum
WFH (Dossier) King Kong [7]

Eveneens in het dossier ‘King Kong’ bewaarde Hermans een eerste drukproef van King Kong, gevolgd door Wat Nederland niet op de televisie mocht zien, die hij midden juni van De Bezige Bij had ontvangen.[3] De uit acht losse katernen bestaande drukproef is compleet overgeleverd, met op de Franse titelpagina onder andere de aantekening ‘Revisie / in 3-voud / 9-8-72’ – de datum waarop de revisieproef op basis van de eerste proef gereed was. De correcties bij de revisieproef zou Hermans eind augustus aan De Bezige Bij sturen, [4] waarna King Kong in september 1972 verscheen.
De eerste proef bevat een aanzienlijk aantal correcties en toevoegingen van Hermans, die deze meestal aanbracht in blauwe of bruinzwarte inkt, en incidenteel ook invoegde via stukjes typoscript. Voorin de proef voegde Hermans via typoscript extra titels toe aan het overzicht van de door hem voor King Kong gelezen teksten. Andere wijzigingen betreffen onder andere meer uitgebreide toelichtingen bij de personagebeschrijvingen die aan de tekst voorafgaan en de invoeging in handschrift van enkele inleidende in het Duits gestelde zinnen bij de tekst van de Duitse personages. Ook de noot bij de inleidende tekst over de uitspraak van de naam Schreieder was een aanvulling op deze proef.
In de inleiding, de toneeltekst en ook in het nawoord ‘Wat Nederland niet op de televisie mocht zien’ bracht Hermans een aantal meest kleinere wijzigingen aan, meestal op zinsniveau, naast een aanzienlijk aantal correcties van interpunctie en meer evidente druk- en zetfouten. Herhaaldelijk veranderde hij details in de regieaanwijzingen. Ook wijzigde Hermans op de proef het slot van het toneelstuk, dat hij met enkele alinea’s uitbreidde. Daarin laat hij de aanvankelijke slotwoorden van zuster Van Essen (‘Zeg dan toch eindelijk eens iets waardoor ik in je kan blijven geloven.’) vooraf­gaan door enkele zinnen die King Kong in een meer positief daglicht plaatsen (‘Jij bent een dubbelspion geweest. […] O, Chris… (snikken)’). Ook vergroot hij het dramatisch effect van King Kongs laatste woorden door hem daar tot drie keer toe aan de zin ‘Ik heb Arn­hem niet genoemd […]’ te laten beginnen, telkens onderbroken door gongslagen.[5]
In het nawoord voegde Hermans onder andere een noot toe waarmee hij aangaf toch nog een wijziging te hebben aangebracht ‘op basis van de brief van de heer De Jong’; ook gaf hij aan dat de onderschriften bij de brieven niet links, maar aan de rechterkant van de pagina geplaatst moesten worden.[6]

© Milo van de Pol (Huygens ING) [Terug naar overlevering]

D^1m1
Correctie-exemplaar van de eerste druk van King Kong, gevolgd door Wat Nederland niet op de televisie mocht zien
Omvang: 128 pagina’s
September 1972
Literatuurmuseum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/King Kong [1]

Een eerste exemplaar van de eerste druk van King Kong, gevolgd door Wat Nederland niet op de televisie mocht zien ontving Hermans op grond van zijn datering met handtekening op de binnenzijde van het omslag op 15 september 1972. De Franse titelpagina verwijst naar drie kleine correcties in het boek, waarvan er twee betrekking hebben op beschadigd zetsel. De laatste wijziging betrof de correctie van de foutieve titel van het krantenstuk ‘Nederlandse akteur is niet geïnteresseerd in Televisie’ naar ‘Nederlandse auteur is niet geïnteresseerd in Televisie’. Het correctie-exemplaar bevat geen verdere correcties en aantekeningen.

© Milo van de Pol (Huygens ING) [Terug naar overlevering]

[1] Potloodnotitie Hermans (‘Door Groot verstuurd 21-2-86 / door mij ontvangen 25-2-86’) op voorblad van de ‘Documenten betreffende Christaan Lindemans’, Ministerie van Binnenlandse Zaken. Zie voor meer context ‘De ontstaans- en publicatiegeschiedenis van King Kong, gevolgd door Wat Nederland niet op de televisie mocht zien (1972)’, p. 491-492.
[2] Zie ‘De ontstaans- en publicatiegeschiedenis van King Kong, gevolgd door Wat Nederland niet op de televisie mocht zien (1972)’ , p. 488.
[3] Dolf Hamming (De Bezige Bij) aan Hermans, 15 juni 1972, archief-Hermans.
[4] Hermans aan Dolf Hamming (De Bezige Bij), 29 augustus 1972, doorslag in archief-Hermans.
[5] Fragment in de editie op p. 321. Op een later moment in het productietraject van de eerste druk voegde Hermans ook nog de beginzin ‘Jij was geen verrader, maar een held’ toe aan de tekst van zuster Van Essen.
[6] Zie hiervoor ook de geciteerde correspondentie in ‘De ontstaans- en publicatiegeschiedenis van King Kong, gevolgd door Wat Nederland niet op de televisie mocht zien (1972)’, p. 484-485.

De tekstbezorging van King Kong, gevolgd door Wat Nederland niet op de televisie mocht zien

De tekstbezorging bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van King Kong, gevolgd door Wat Nederland niet op de televisie mocht zien samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.

Editeursingrepen

In de uitgave van King Kong, gevolgd door Wat Nederland niet op de televisie mocht zien in de Volledige Werken zijn, op grond van het kritisch onderzoek van de basistekst (derde druk, 1981 (D³)) en de tekstvergelijking van voorafgaande boekdrukken, tijdschriftpublicaties en overige primaire en secundaire documentaire bronnen die relevant zijn voor de tekstgeschiedenis, de hieronder volgende correcties in de basistekst aangebracht. Na het paginacijfer en het regelnummer van de boekuitgave wordt eerst de verbeterde lezing vermeld, gevolgd door de oorspronkelijke, foutieve lezing van de basistekst. Indien een of meer voorafgaande versies de juiste lezing hebben, wordt daarna via het sigle verwezen naar de meest recente tekstversie met deze lezing.

Witregels

Op de volgende pagina in de uitgave van King Kong, gevolgd door Wat Nederland niet op de televisie mocht zien valt het staartwit van de pagina samen met een witregel:

p. 239

Koppeltekens

In de uitgave van King Kong, gevolgd door Wat Nederland niet op de televisie mocht zien moet het afbrekingsteken in het hieronder vermelde woord als koppelteken gelezen worden: