Het sadistische universum 2. Van Wittgenstein tot Weinreb (1970)

Inleiding

In oktober 1970 publiceerde Hermans bij De Bezige Bij de essaybundel Van Wittgenstein tot Weinreb. Het sadistische universum 2. De meeste aandacht in deze bundel gaat uit naar de personen die in de titel voorkomen, Ludwig Wittgenstein en Friedrich Weinreb. In de bundel nam Hermans artikelen over beiden op die hij in de voorafgaande jaren had geschreven. Ook de overige stukken in Van Wittgenstein tot Weinreb dateren uit de tweede helft van de jaren zestig. De tweede druk uit 1971 werd uitgebreid met veel nieuwe informatie over Weinreb, voor het grootste deel ontleend aan in 1970 en begin 1971 gepubliceerde opiniestukken en ingezonden brieven van Hermans. Na een licht gewijzigde derde druk, die in 1976 onder de herziene titel Het sadistische universum 2. Van Wittgenstein tot Weinreb was verschenen, verscheen in 1979 de vierde druk van Het sadistische universum 2. Van Wittgenstein tot Weinreb, die het uitgangspunt vormt voor de tekst van de editie.

De tekstgeschiedenis van Het sadistische universum 2. Van Wittgenstein tot Weinreb biedt een overzicht van alle in het onderzoek gebruikte documentaire primaire bronnen, met bibliografische verwijzingen naar gedrukt materiaal en beschrijvingen van niet-openbaar toegankelijk archiefmateriaal; dit onderdeel bevat bovendien uniek beeldmateriaal uit het archief-Hermans.

De tekstbezorging van Het sadistische universum 2. Van Wittgenstein tot Weinreb bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van Het sadistische universum 2. Van Wittgenstein tot Weinreb samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.


De tekstgeschiedenis van Het sadistische universum 2. Van Wittgenstein tot Weinreb

De hieronder gepresenteerde lijst biedt een beknopt overzicht van alle overgeleverde primaire documentaire bronnen van Het sadistische universum 2. Van Wittgenstein tot Weinreb die van belang zijn voor de tekstgeschiedenis van de bundel. Deze zogenaamde ‘overlevering’ bestaat per bron uit drie onderdelen: een gecodeerde aanduiding van de bron (het sigle), een korte beschrijving van de bron met een datering en, indien van toepassing, een verwijzing naar de relevante nummers in de primaire Hermans-bibliografieën Het bibliografische universum van Willem Frederik Hermans van Janssen en Van Stek (verder: JS) of Schrijven is verbluffen van Delvigne en Janssen (verder: DJ).[1]
Alle niet-openbaar toegankelijke bronnen krijgen een beknopte documentaire beschrijving die direct vanuit de overlevering aanklikbaar is. De bronbeschrijvingen kunnen ook in chronologische volgorde worden geraadpleegd. Deze beschrijvingen geven via een aantal illustratieve voorbeelden aan hoe Hermans zijn teksten in de loop van een groot aantal jaren herzag en gaan ook in op de rol van derden (uitgevers, redacteuren, typografen, zetters, correctoren en lezers) bij dit voortdurende proces van herzien en verbeteren.[2] Aan de beschrijvingen gaat een korte bibliografische typering vooraf: deze bestaat achtereenvolgens uit het sigle, de beknopte beschrijving van de bron, paginering, datering, een verwijzing naar de plaats van herkomst en een eventuele signatuur. Bij bronnenmateriaal uit het archief-Hermans is een representatieve afbeelding toegevoegd.

[1]Zie voor een meer uitgebreide toelichting bij de Overlevering de Inleiding bij de Tekstgeschiedenis van de roman Conserve (Volledige Werken Deel 1).
[2] Uit het archiefonderzoek voor de tekstconstitutie blijkt dat Hermans incidenteel ook wijzigingen aanbracht in teksten die in een bloemlezing werden opgenomen. Ook die krijgen een aparte bronbeschrijving. Primaire bronnen zonder inhoudelijke correcties, die wel zijn opgenomen in Het bibliografische universum, krijgen geen aparte beschrijving.


Overlevering

verwijst naar een afbeelding afkomstig uit het archief-Hermans

T1 Camille Houckaert o.a.s., ‘Het geleuter van Laurens’ in Podium (1965) (DJ 349)
T2 ‘Kardinaal Pölätüo en de zijnen’ in De Gids (1965) (DJ 350)
T3 ‘Inleiding’ bij Stefan Themerson, Kardinaal Pölätüo (1967)
T4 ‘Lowry, aandoenlijke epigoon’ in Litterair Paspoort (1967) (DJ 368)
T5 ‘Nevada en Utah of twee families Smith’ in Avenue (1967) (DJ 377)
T6 ‘Kan de tijd tekens geven?’ in Raster (1968) (DJ 386)
T7 ‘Welvaart: uitbesteden en besteden of Klaas boven Klaas’ in Avenue (1968) (DJ 387)
T8 ‘Wittgenstein en Wittgensteinboeken’ in Litterair Paspoort (1968) (DJ 388)
T9 [Recensie van] ‘M. Lowry, Dark as the grave wherein my friend is laid’ in Litterair Paspoort (1969) (DJ 394)
T10 ‘Veel heil en onheil’ in HP-magazine (1969) (DJ 397)
T11 ‘Koning Holleweinreb: Fryderyk de Vrome’ in HP-magazine (1970) (DJ 399)
T12 ‘De wasscher van de zwakken’ in HP-magazine (1970) (DJ 400)
T13 ‘De zaak Weinreb: het geval Turksma’ in HP-magazine (1970) (DJ 401)
T14 ‘Van Kafka tot Presser’ in HP-magazine (1970) (DJ 402)
T15 ‘Van Wittgenstein tot Weinreb’ in Soma (1970) (DJ 403)
T[3, 8, 10-12]m1 Knipsels met correcties bij de ‘Inleiding’ in Kardinaal Pölätüo en bij bijdragen in Litterair Paspoort en HP-magazine (1967-1970)
D1 Eerste druk van Van Wittgenstein tot Weinreb. Het sadistische universum 2 (1970) (JS 224)
D1m1 Correctie-exemplaar van de eerste druk van Van Wittgenstein tot Weinreb. Het sadistische universum 2 (1970)
M1 Typoscript van ‘Dreyfus anno 1970’ (1970)
T16 ‘Dreyfus anno 1970’ in Handelsblad/NRC (1970) (DJ I-25)
M2 Typoscript van ‘Weinreb (1)’ (1970)
T17 ‘Weinreb (1)’ in Handelsblad/NRC (1971) (DJ I-26)
D1m2 Kopijexemplaar van de eerste druk voor de tweede druk van Van Wittgenstein tot Weinreb. Het sadistische universum 2 (1971)
M3 Typoscript van ‘Een jaar later’ (1971)
M4 Typoscript (doorslag) van ‘Een jaar later’ (1971)
P1 Drukproef voor de tweede druk van Van Wittgenstein tot Weinreb. Het sadistische universum 2 (1971)
D2 Tweede, herziene en vermeerderde druk van Van Wittgenstein tot Weinreb. Het sadistische universum 2 (1971) (JS 225)
D2m3 Correctie-exemplaar van de tweede druk van Van Wittgenstein tot Weinreb. Het sadistische universum 2
D2m4 Correctie-exemplaar van de tweede druk van Van Wittgenstein tot Weinreb. Het sadistische universum 2
D3 Derde druk van Het sadistische universum 2. Van Wittgenstein tot Weinreb (1976) (JS 226)
D3m5 Correctie-exemplaar van de derde druk van Het sadistische universum 2. Van Wittgenstein tot Weinreb
D4 Vierde druk van Het sadistische universum 2. Van Wittgenstein tot Weinreb (1979) (JS 227)

Bronbeschrijvingen van Het sadistische universum 2. Van Wittgenstein tot Weinreb

T[3, 8, 10-12]m1
Knipsels met correcties bij de ‘Inleiding’ in Kardinaal Pölätüo en bij bijdragen in Litterair Paspoort en HP-magazine
(1967-1970)
Letterkundig Museum
WFH (Knipsels) Podium, HP, Avenue 1955-1971

Hermans verzamelde bijdragen uit onder andere Podium, Avenue, Haagse Post en HP-magazine in een knipselmap, die hij met stempels van een nummering voorzag; voorin de map maakte hij een inhoudsopgave. Artikelen in deze map hebben in de regel kleine correcties vaak gaat het om de verbetering van zetfouten.[1] De knipselmap bevat correcties bij de HP-magazinestukken ‘Veel heil en onheil’, ‘Koning Holleweinreb: Fryderyk de Vrome’ en ‘De wasscher van de zwakken’. Ook hier gaat het meestal om de verbetering van zetfouten en typografische wijzigingen, daarnaast brengt Hermans herhaaldelijk verbeteringen aan in de schrijfwijze van eigennamen. Een enkele maal is er sprake van een woordvariant of een herschreven zin.
De knipselmap bevat ook artikelen uit andere tijdschriften en uit boekpublicaties. De Litterair Paspoort-bijdrage ‘Wittgenstein en Wittgensteinboeken’ heeft een foutaanduiding in de marge bij een passage die in de voor Van Wittgenstein tot Weinreb bewerkte tekst is komen te vervallen. Van de ‘Inleiding’ bij de boekuitgave van Kardinaal Pölätüo bewaarde Hermans losgehaalde pagina’s uit het boek in de knipselmap, met daarbij enkele correcties in dateringen: de geboortedag van Pölätüo bijvoorbeeld veranderde hij van ‘12 september 1822’ naar ‘Nieuwjaarsdag 1822’.[2]

_DSC0034K
© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]


D1m1
Correctie-exemplaar van de eerste druk van Van Wittgenstein tot Weinreb. Het sadistische universum 2
Omvang: 240 pagina’s
1970/1971
Letterkundig Museum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/Het sadistische universum 2 [1]

In een gesigneerd archiefexemplaar van de eerste druk van Van Wittgenstein tot Weinreb. Het sadistische universum 2 noteerde Hermans aan de binnenzijde van het omslag de ontvangstdatum ‘20 okt. 1970’. De versozijde van de Franse pagina verwijst naar twintig pagina’s met correcties. Het gaat steeds om kleine verbeteringen: zetfouten worden aangegeven, er zijn kleine wijzigingen in interpunctie en typografie, een paar correcties in dateringen en titels van publicaties en een enkele keer is er sprake van een woordvariant of stilistische herformulering. De enige inhoudelijke verbetering is te vinden in ‘Frijderijk de Vrome’ (in het subhoofdstukje ‘De wasscher van de zwakken’), waar Hermans de zinnetjes ‘Bewijs? Brief van ss-Sturmbahnführer Zöpf uit die tijd’ herschrijft tot ‘Bewijs? Nota van Slottke voor ss-Sturmbahnführer Zöpf (24-1-’44)’.
Alle correcties op vier na werden door Hermans overgenomen in het kopijexemplaar D1m2 dat aan de basis stond voor de tweede uitgebreide druk van Van Wittgenstein tot Weinreb.[3] Voorin het boek bevindt zich ook een doorslag van een getypt blaadje met een overzicht van pagina’s met correcties. Het origineel daarvan, met enkele toevoegingen in handschrift, bevindt zich bij het kopijexemplaar D1m2.

_DSC0038K
© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]


M1
Typoscript (twee doorslagen van kopij) van ‘Dreyfus anno 1970’
Omvang: [ [1-3] ]
19 november 1970
Letterkundig Museum
WFH (Dossier) Weinreb (NRC)

Het Weinrebdossier in het archief-Hermans bevat twee doorslagen van de kopij van ‘Dreyfus anno 1970’, Hermans’ reactie op ‘Zonder plezier’ van Aad Nuis. Bij de doorslagen bevindt zich ook de begeleidende brief van Hermans aan de redactie van het Algemeen Handelsblad/NRC.[4] Het typoscript heeft één correctie, te weten de vervollediging van de titel van Weinrebs Collaboratie en Verzet.

[Terug naar overlevering]


M2
Typoscript (doorslag) van ‘Weinreb (1)’
Omvang: [ [1-2] ]
25 februari 1971
Letterkundig Museum
WFH (Correspondentie) NRC Handelsblad

Bij de correspondentie tussen Hermans en het NRC Handelsblad bevindt zich een typoscript (doorslag) van een ingezonden brief van Hermans aan de redactie van het Algemeen Handelsblad/NRC. De brief werd geplaatst in het Handelsblad/NRC van 12 maart 1971. Hermans zou de tekst van het typoscript korte tijd later verwerken in het typoscript van ‘Een jaar later’.[5]

_DSC0037K
© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]


D1m2
Kopijexemplaar van de eerste druk voor de tweede druk van Van Wittgenstein tot Weinreb. Het sadistische universum 2
Omvang: 240 pagina’s
Januari-maart 1971
Letterkundig Museum
WFH (Manuscripten) Van Wittgenstein tot Weinreb (1) en (2)

Losgehaalde, gecorrigeerde katernen van de eerste druk van Van Wittgenstein tot Weinreb. Het sadistische universum 2 werden gebruikt als kopij voor de tweede, uitgebreide druk van Van Wittgenstein tot Weinreb. De correcties in dit exemplaar, dat in het archief-Hermans is bewaard in een pakket met typoscripten van ‘Een jaar later’ (M3 en M4) en een gedeeltelijke revisiedrukproef van de tweede druk (P1), komen bijna helemaal overeen met de correcties die Hermans eerder in zijn archiefexemplaar (D1m1) had aangebracht. Het kopijexemplaar heeft enkele extra verbeteringen in typografie en interpunctie, met daarbij nog een kleine inhoudelijke verduidelijking in het subhoofdstukje ‘Van Kafka tot Presser’ van ‘Frijderijk de Vrome’.[6]
De Bezige Bij stuurde dit exemplaar, samen met een correctie-exemplaar van de zevende druk van Nooit meer slapen, op 22 januari 1971 aan Hermans.[7] Op 9 maart 1971 stuurde Hermans ‘de herziene versie van van wittgenstein tot weinreb’ naar De Bezige Bij, met daarbij ook het typoscript van de uitbreiding ‘Een jaar later’ (M3, zie hieronder), die volgens Hermans ‘zonder veel moeite ingelast [kon] worden na pagina 233’. In dezelfde brief schreef Hermans: ‘Het zou mijns inziens heel goed wezen, als er een opdruk op het omslag kwam met de tekst: / Tweede druk, / Met nog meer over Weinreb!’[8]
Bij dit kopijexemplaar zijn enkele correctievelletjes bewaard. Eén daarvan, een getypt overzichtje met een drietal aanvullingen in handschrift en met een stempel ‘kopijmodel’, bevat verwijzingen naar alle door Hermans aangebrachte wijzigingen bij de eerste druk. De andere twee velletjes met correcties die bij dit kopijexemplaar worden bewaard één in handschrift en de getypte uitwerking daarvan hebben betrekking op een latere drukproef voor de tweede druk van Van Wittgenstein tot Weinreb, die op basis van dit kopijexemplaar en het typoscript van ‘Een jaar later’ zou worden vervaardigd.

_DSC0039K
© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]


M3
Typoscript (kopij) van ‘Een jaar later’
Omvang: [ 1-16 ]
Maart 1971
Letterkundig Museum
WFH (Manuscripten) Van Wittgenstein tot Weinreb (3)

Van ‘Een jaar later’ is in het archief-Hermans een typoscript met correcties (M3) overgeleverd. Op dit zestien pagina’s tellende typoscript noteerde Hermans in handschrift ‘inlassen na blz. 233’. Het typoscript bevat een aantal meest kleine stilistische en inhoudelijke correcties in blauwe balpen- en vulpeninkt. Op de twaalfde pagina van het typoscript is een nieuwe laag typoscript over een eerdere versie geplakt. In ‘Een jaar later’ verwerkte Hermans eerder gepubliceerde teksten als ‘Dreyfus anno 1970’ en ‘Weinreb (1)’, dat vanaf pagina dertien in bewerkte en uitgebreide vorm in het typoscript terugkeert.
Het met ‘8 maart 1971’ onderschreven typoscript is in deze gecorrigeerde vorm gebruikt als kopij voor de tweede druk van Van Wittgenstein tot Weinreb. Alle doorhalingen en aanvullingen, in handschrift en een enkele keer getypt, komen overeen met de tekst van de drukproef (P1). Het typoscript is voorzien van groene stempels ‘kopij’ en bevat aanwijzingen voor het zetten, in zwarte inkt en potlood.

_DSC0040K
© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]


M4
Typoscript (doorslag) van ‘Een jaar later’
Omvang: [ 1-16; 3 ongenummerde pagina’s ]
Maart-april 1971
Letterkundig Museum
WFH (Manuscripten) Van Wittgenstein tot Weinreb (3)

Van het typoscript (M3) dat als kopij diende bewaarde Hermans ook een doorslag (M4), met voor het overgrote deel dezelfde correcties en aanvullingen die aangebracht zijn in het origineel. De meeste correcties zijn zowel op het origineel als op de doorslag toegevoegd in blauwe inkt; een enkele maal is een handgeschreven tekst op de doorslag in typoscript toegevoegd op het origineel. Of Hermans de herzieningen eerst aanbracht op de doorslag en daarna in het origineel invoegde of omgekeerd, is niet vast te stellen.
Wel duidelijk is dat Hermans, nadat hij op 9 maart het originele typoscript als kopij naar de uitgeverij had verstuurd, de doorslag gebruikte voor het aanbrengen van enkele nieuwe herzieningen en aanvullingen: er zijn enkele correcties in rode inkt die ontbreken in het originele typoscript en ook nog niet op de drukproef voorkomen. Bij het doornemen van de drukproef zou Hermans deze toegevoegde correcties alsnog in de proef verwerken.
Bij dit doorslag van ‘Een jaar later’ bevinden zich nog drie losse pagina’s kladtyposcript. Eén pagina is een ongepubliceerd gebleven dialoogfragment tussen ‘normaal brein’ en ‘Weinrebmaniak’, een reactie op de voordracht van Weinrebs memoires voor de Prozaprijs van de Stad Amsterdam;[9] in het fragment figureren onder anderen K.L. Poll en Harry Mulisch. De andere twee pagina’s met fragmenten, waarvan het ene een voorversie van het andere is, gaan ook over deze kwestie; enkele zinnen uit deze kladjes zou Hermans verwerken in het uiteindelijke typoscript van ‘Een jaar later’.

_DSC0041K
© foto Rob Mostert[Terug naar overlevering]


P1
Drukproef (fragment van revisie, met toevoeging in typoscript) voor de tweede druk van Van Wittgenstein tot Weinreb. Het sadistische universum 2
Omvang: [ 225-256 ]
Mei 1971
Letterkundig Museum
WFH (Manuscripten) Van Wittgenstein tot Weinreb

Nadat Hermans op 9 maart 1971 het kopijexemplaar (D1m2) voor de herdruk van Van Wittgenstein tot Weinreb. Het sadistische universum 2 heeft verstuurd, duurt het vrij lang voordat de drukproeven komen. Wanneer Dolf Hamming van De Bezige Bij Hermans een kleine twee weken later meldt nog graag even de proef ter inzage te willen zien, omdat er nogal wat extra-correctie is, meldt Hermans hem die proeven nog helemaal niet ontvangen te hebben. In één moeite door bereidt Hermans de uitgeverij alvast voor op nog weer nieuwe correcties: ‘Ook nadat ik u het gecorrigeerde exemplaar had toegestuurd, hebben zich nog ontwikkelingen in de Weinrebzaak voorgedaan, waar[aan] enkele regels zullen moeten worden gewijd, die ik in de proef zal aanbrengen. Borst natmaken, Bezige Bij! Te bedenken valt dat het boek er alleen maar beter [van] zal worden. / Enfin. Zonder correctie geen perfectie, is mijn motto en perfectie is waar wij allemaal naar moeten streven, in dit tijdperk waarin zoveel slechte boeken door Renate Rubinstein worden geredigeerd.’[10]
Eind maart heeft Hermans, die dan aangeeft begin april ook enige tijd in het buitenland te zijn, nog steeds geen proeven ontvangen.[11] Waarschijnlijk heeft hij pas na dit buitenlands verblijf de proeven kunnen corrigeren, want pas op 23 april 1971 stuurt hij de revisie terug. Hermans heeft veel wijzigingen aangebracht, zowel in de al bestaande tekst als in de uitbreiding ‘Een jaar later’.[12] Begin mei ontvangt Hermans een nieuwe revisie van het laatste deel van het boek, die bedoeld is als fiatproef.
Een envelop van uitgeverij De Bezige Bij in het archief-Hermans bevat dit laatste fragment van de revisieproef (P1), met daarbij ook een doorslag van een getypt velletje met correcties bij de proef, dat ten opzichte van het origineel (zie de beschrijving van D1m2) weer enkele aanvullingen heeft. Op dit papiertje maakte een redacteur ook enkele aantekeningen over de afronding van de proefcorrecties, waarbij ‘leveren 20 mei 1971’ is doorgehaald. Op een tweede papiertje schreef een redacteur ‘NB vanaf pag 225 nog een revisie aan de hand van deze revisie […]’.
Het proeffragment beslaat de pagina’s 225 tot en met 256, met de slotpagina’s van ‘Frijderijk de Vrome’ en de gehele tekst van ‘Een jaar later’. De veranderingen die Hermans in deze fase nog op de proef doorvoert zijn aanzienlijk. Hij brengt onder andere wijzigingen aan die hij ontleent aan de doorslag van het typoscript M4. Eén van die correcties, in rode inkt in het typoscript, nam hij door het inplakken van een nieuw stukje typoscript over in de proef. Het gaat hier om de aanpassing van een zinsnede over Rudy Kousbroek. De drukproef had hier nog: ‘”Zij (dat is Renate) heeft zich niet schuldig gemaakt aan het wegla­ten van voor Weinreb bezwarende passages,” schreef Kous­broek tegen beter weten in en daarmee is hij voor mijn gevoel intellectueel failliet.’ Op basis van het typoscript herschreef Hermans dat op de revisieproef tot: ‘”Zij (dat is Renate) heeft zich niet schuldig gemaakt aan het wegla­ten van voor Weinreb bezwarende passages,” schreef Kous­broek. Het was de haar-in-de-soep-methode die hij toepas­te: Eerst zelf een haar in de soep doen en dan reclameren.’
Op de proef brengt Hermans ook nieuwe verbeteringen aan die niet teruggaan op correcties in de doorslag van het typoscript. De zin ‘Dat heb ik inderdaad gezegd, wat niet betekent dat ik Har­ry Mulisch, Renate Rubinstein en Roel van Duyn permissie gegeven heb het zonder bronvermelding na te zeggen.’ breidt hij uit tot ‘[…] het zonder bronvermelding na te zeggen, na te schrijven, na te zaniken, uittentreure.’; ‘Harry heeft schuldgevoelens over zijn gouden oorlogstijd en houdt dus bij hoog en bij laag vol dat Weinreb de Duitsers te slim af geweest is.’ wordt ‘Harry heeft schuldgevoelens over zijn gouden oorlogstijd en zijn trek in SS-sigaretten; dus houdt bij hoog en laag […] ’.[13] Door dergelijke wijzigingen ziet Hermans zich genoodzaakt om een paar witregels te schrappen. Daarnaast zijn er wijzigingen in de alinea-indeling, brengt Hermans nog meer kleine stilistische veranderingen aan, corrigeert hij in de interpunctie en verbetert hij ook in deze fase nog zetfouten.
Aan het slot van deze proef, die eindigt met de korte alinea: ‘De plaats van Weinreb’s standbeeld is ondertussen ook bekend geworden. Het komt in de tuin van Rudy Kousbroek. Voor zijn straf.’[14] plakt Hermans een nieuwe tekst in typoscript in, met daarop de definitieve slotalinea’s van ‘Een jaar later’. In dit typoscript, door Hermans gedateerd op 8 mei 1971, besteedt hij onder andere kort aandacht aan de publicatie ‘Vraag me niet waarom, wat, wie, wanneer of waar. Bep Turksma en Weinreb met twee maten gemeten.’ van Renate Rubinstein in Vrij Nederland van die datum.[15] Nog diezelfde dag bericht Hermans aan De Bezige Bij: ‘Hierbij stuur ik u de drukproef van van wittgenstein tot weinreb weer terug. / Ik heb werkelijk mijn best gedaan de veranderingen zo duidelijk mogelijk aan te brengen. Deze veranderingen staan voornamelijk in het nieuwe gedeelte, dat is dus na pagina 225. / Kan ik van dat laatste deel nog een revisie krijgen? Speciaal in polemisch proza is het erg vervelend als er drukfouten in blijven staan.’[16]
Een nieuwe revisie van het laatste gedeelte zegt Dolf Hamming Hermans toe in zijn antwoordbriefje.[17] Dat de door Hermans op 8 mei verstuurde revisie niet de laatste correctieronde is geweest, valt ook af te lezen aan de proef zelf. Daarop aangebrachte stempels als ‘Afdr.’ en ‘akk. lay-out’ zijn doorgehaald en vervangen door stempels ‘revisie’. Een laatste revisie zou Hermans begin juni ontvangen, om die per kerende post gecorrigeerd weer terug te sturen.[18]

_DSC0042K
© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]


D2m3
Correctie-exemplaar van de tweede druk van Van Wittgenstein tot Weinreb. Het sadistische universum 2
Omvang: 256 pagina’s
Letterkundig Museum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/Het sadistische universum 2 [2]

In een gesigneerd correctie-exemplaar van de tweede druk van Van Wittgenstein tot Weinreb noteerde Hermans de ontvangstdatum van het boek, ‘2 juli 1971’. De Franse pagina van dit exemplaar verwijst naar zeven pagina’s met correcties, het boek zelf bevat er nog twee extra. Drie keer is er sprake van een woordvariant, die Hermans overigens niet zou verwerken in de derde en vierde druk van de bundel, in de overige gevallen gaat het om de verbeteringen van zet- en drukfouten en een enkele wijziging in interpunctie, die niet allemaal zouden worden gecorrigeerd in de derde druk.

_DSC0043K
© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]


D2m4
Correctie-exemplaar van de tweede druk van Van Wittgenstein tot Weinreb. Het sadistische universum 2
Omvang: 256 pagina’s
Letterkundig Museum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/Het sadistische universum 2 [3]

Een tweede correctie-exemplaar van de tweede druk in het archief-Hermans heeft op de Franse pagina verwijzingen naar negen pagina’s met correcties, waarvan er ook weer een is doorgehaald. Ook hier gaat het om kleine correcties die, op de verbetering van een zetfout na, andere verbeteringen zijn dan de in het andere correctie-exemplaar (D2m3) aangebrachte.
Er is een keer sprake van een wijziging in interpunctie, daarnaast zijn er drie stilistische varianten. In ‘Twee families Smith’ veranderde Hermans ‘Je hoeft geen das om te hebben om een speelzaal binnen te gaan’ in ‘Je hoeft geen das te dragen om een speelzaal binnen te gaan’; in ‘Frijderijk de Vrome’ veranderde hij, in de zin ‘Als je twijfelt of het waar is, zegt Links dat je rechts bent en dus een grote schurk.’, de hoofdletter van ‘rechts’ in een onderkast en in datzelfde stuk voegde hij de parafrase ‘zoals het beloofd had’ toe in ‘zodat D’66 inplaats van de oude partijen te laten ontploffen zoals het beloofd had, in ’70 al zelf ontplofte’. De correcties werden verwerkt in de derde druk van Van Wittgenstein tot Weinreb, die in 1976 verscheen.

_DSC0044K
© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]


D3m5
Correctie-exemplaar van de derde druk van Het sadistische universum 2. Van Wittgenstein tot Weinreb
Omvang: 256 pagina’s
Letterkundig Museum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/Het sadistische universum 2 [4]

Een archiefexemplaar van de derde druk van Het sadistische universum 2, met op de rug een stickertje met drukaanduiding en jaartal, verwijst op de Franse pagina naar negen pagina’s met correcties. Bij één van die paginaverwijzingen noteerde Hermans ‘drukfout, niet in tweede druk’ een aantekening die ook op de pagina zelf is terug te vinden. Een inhoudelijke aantekening noteerde Hermans in ‘De wasscher van de zwakken’ (‘Frijderijk de Vrome’): ‘Monasch had er niets mee te maken, maar is verraden door Weinreb.’
De belangrijkste wijziging in dit correctie-exemplaar is de toevoeging van een naschrift bij ‘Kardinaal Pölätüo’, dat ingaat op het anagram d’Ormespant. Hermans schreef het naschrift in zwarte inkt onderaan het essay, op basis van een ook in het archiefexemplaar bewaarde kladformulering.[19]
Voor het overige gaat het om kleine varianten. Hermans veranderde ‘hen’ eenmaal in ‘ze’, verbeterde op dezelfde pagina een foutief ‘hen’ tot ‘hun’, schrapte of veranderde incidenteel een woordje, bracht her en der typografische wijzigingen aan en verbeterde enkele zetfouten: twee daarvan waren in de derde druk ontstaan, twee andere corrigeerde Hermans hier opnieuw, nadat hij ze eerder al had aangestreept in zijn correctie-exemplaar D2m3 van de tweede druk. In de vierde druk werden alle wijzigingen doorgevoerd die Hermans op de Franse pagina had genoteerd.[20]

_DSC0045K
© foto Rob Mostert [Terug naar overlevering]


[1] Zie voor meer informatie ook Volledige Werken, deel 12. Amsterdam 2006, en De tekstgeschiedenis van Houten leeuwen en leeuwen van goud.
[2] Deze correctie komt ook voor in een exemplaar van Themersons roman in het archief-Hermans. Dit exemplaar bevat geen andere correcties en is ongedateerd (WFH (Boeken) Primair/Zonder aantekeningen). Een overdruk van het artikel ‘Kardinaal Pölätüo en de zijnen’ in De Gids (DJ 350) uit het archief van Freddy de Vree (collectie Mevr. M. Nuyens, Antwerpen) bevat ook enkele aantekeningen en correcties van Hermans.
[3] De niet in D1m2 overgenomen correcties zijn op een later moment alsnog verwerkt in de proeven voor de tweede druk.
[4] ‘Zonder plezier’ van Aad Nuis verscheen in het Algemeen Handelsblad/NRC van dinsdag 17 november 1970, Hermans’ brief aan de redactie is van 19 november 1970.
[5] In het Dossier Weinreb (NRC) in het archief-Hermans bevindt zich een tweede, identiek doorslag van dit typoscript.
[6]Hermans breidde de zinsnede ‘om de eenvoudige reden dat er niets van bekend was’ uit tot ‘om de eenvoudige reden dat er bij de justitie niets van bekend was’. Zie Volledige Werken, deel 11. Amsterdam 2008, p. 718 voor de context bij de variant.
[7] Dolf Hamming (De Bezige Bij) aan Hermans, 22 januari 1971, origineel in archief-Hermans.
[8] Hermans aan Dolf Hamming, 9 maart 1971, doorslag in archief-Hermans. Het tekstvoorstel voor het omslag is in de brief omkaderd.
[9] Zie hiervoor ‘Een jaar later’ in de editie, pagina 741 en verder.
[10] Dolf Hamming aan Hermans, 22 maart 1971 en Hermans aan Dolf Hamming, 23 maart 1971. Origineel respectievelijk doorslag in archief-Hermans.
[11] Hermans aan Geert Lubberhuizen (De Bezige Bij), 31 maart 1971, doorslag in archief-Hermans.
[12] ‘Separaat stuur ik u de reviesie [sic]
Van Wittgenstein tot Weinreb’ terug . Er is nogal wat extra-correctie in de extra-correctie. Dat is mijn schuld. Zuinig van opvoeding als ik ben, heb ik mijn best gedaan het verloop in de pagina’s dat zo kostbaar heet te zijn, zoveel mogelijk te beperken. / Maar in het eerste deel van het boek, zijn ook een boel correcties die noodzakelijk zijn geworden doordat de zetter geheel nieuwe fouten heeft gemaakt. Daar mag u hem wel op wijzen als hij met hoge nota’s komt.’ Hermans aan Dolf Hamming, 23 april 1971, doorslag in archief-Hermans.
[13] Mogelijk is de puntkomma hier bij de laatste revisie door Hermans gewijzigd in een dubbele punt.
[14] Zie hiervoor de editie, p. 742.
[15] In ‘Razende Renate’, gepubliceerd in HP-magazine van 12 mei 1971 (DJ 408), gaat Hermans meer uitgebreid in op Rubinsteins recensie in Vrij Nederland van 8 mei 1971.
[16] Hermans aan Dolf Hamming, 8 mei 1971, doorslag in archief-Hermans. Bij deze brief bevindt zich ook een doorslag van het aan de drukproef toegevoegde typoscript van 8 mei 1971.
[17] Dolf Hamming aan Hermans, 11 mei 1971, origineel in archief-Hermans.
[18] Dolf Hamming aan Hermans, 4 juni 1971 en Hermans aan Dolf Hamming, 6 juni 1971, origineel respectievelijk doorslag in archief-Hermans.
[19] In de vierde druk werd ‘d’Ormespant’ abusievelijk gezet als ‘d’Ornespant’. In de editie is deze fout hersteld, zie daarvoor de lijst met editeursingrepen.
[20] Een ten onrechte niet doorgevoerde toevoeging van een afhaling op p. 156, na ‘from the beginning’ is in de editie alsnog verbeterd. Zie daarvoor de lijst met editeursingrepen.


De tekstbezorging van Het sadistische universum 2. Van Wittgenstein tot Weinreb

De tekstbezorging bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van Het sadistische universum 2. Van Wittgenstein tot Weinreb samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.

Editeursingrepen

In de uitgave van Het sadistische universum 2. Van Wittgenstein tot Weinreb in de Volledige Werken zijn, op grond van het kritisch onderzoek van de basistekst (D4) en de tekstvergelijking van voorafgaande boekdrukken, tijdschriftpublicaties en overige primaire en secundaire documentaire bronnen die relevant zijn voor de tekstgeschiedenis, de hieronder volgende correcties in de basistekst aangebracht. Na het paginacijfer en het regelnummer van de boekuitgave wordt eerst de verbeterde lezing vermeld, gevolgd door de oorspronkelijke, foutieve lezing van de basistekst. Indien een of meer voorafgaande versies de juiste lezing hebben wordt daarna via het sigle verwezen naar de meest recente tekstversie met deze lezing.

p. 469, r. 6 ‘Sade, D.A.F. marquis de’ ‘Sade. D.A.F. marquis de’
p. 474, r. 15 adellijke familie Von Sayn adellijke famile Von Sayn T8
p. 477, r. 12 leden van de familie leden van de famile T8
p. 483, r. 23 ‘”Waarom lijkt een raaf ‘Waarom lijkt een raaf
p. 484, r. 7 zei de Hoedenmaker…’ zei de Hoedenmaker…
p. 495, r. 15 niet in gebazeld.’ (Brief niet in gebazeld. (Brief
p. 518, r. 26 Weltauffassung – der Wiener Weltauffassung – Der Wiener
p. 528, r. 9-10 verdomd moeilijk!”’ verdomd moeilijk!’
p. 528, r. 36 Neue Oesterreichische Biographie Neue Osterreichische Biographie
p. 548, r. 17 ‘Het grootste kwaad “‘Het grootste kwaad
p. 548, r. 18 poëzie. En aangezien poëzie.’En aangezien
p. 553, r. 22-23 van liefde bezwijk.”’ van liefde bezwijk.’ T2
p. 555, r. 16 anagram d’Ormespant anagram d’Ornespant D3m5
p. 559, r. 26-27 ‘des tijds’. Vraag ‘des tijds’ Vraag
p. 562, r. 15 midden der volken middendervolken D1
p. 579, r. 33 Archaeology, London, Archaeology, Londen, T6
p. 611, r. 16 gusta este jardín? gusta este jardin? T4
p. 616, r. 19-20 wrong (l.c. p.71). wrong (i.c. p.7). T4
p. 623, r. 32 hoe meet je hun hoe moet je hun D2
p. 636, r. 15 the beginning’ enzovoorts the beginning enzovoorts D3m5
p. 637, r. 10 kon dat nog. (Wat kon dat nog (Wat
p. 641, r. 4 ‘And you?’ ‘Michigan.’ ‘And you?’ ‘Michigan. T5
p. 641, r. 5 ‘That’s far away, ‘Thats far away, T5
p. 647, r. 9 geloof is geloof, letterlijk, geloof is, letterlijk, T5
p. 658, r. 26 Aarde, ’s-Gravenhage Aarde, ’Gravenhage T10
p. 665, r. 26 revolutionaire ideeën zijn revolutionaire ideën zijn T10
p. 679, r. 11 lieve kinderen?”’ lieve kinderen?’
p. 684, r. 14 vn 12-2-’70). vn 12-2’70). T11
p. 706, r. 22 ‘Verward betoog,’ noemde ‘Verward betoog’ noemde
p. 709, r. 3-4 het politiebureau (dat het politieburau (dat T13
p. 712, r. 18 ‘een grote schoonmaak’, ‘een grote schoonmaak”,
p. 721, r. 35 Enquête 40-45 Enquête 40-45
p. 727, r. 21 Enquête 40-45 Enquête 40-45
p. 729, r. 10 ƒ 30 000 ƒ. 30 000
p. 742, r. 26-27 staan weerlegd,’ voegde staan weerlegd.’ voegde

Witregels

Op de volgende pagina ’s in de uitgave van Het sadistische universum 2. Van Wittgenstein tot Weinreb valt het staartwit van de pagina samen met een witregel:

p. 474
p. 481
p. 508
p. 535
p. 550
p. 623
p. 657
p. 662
p. 666
p. 701
p. 721


Koppeltekens

In de uitgave van Het sadistische universum 2. Van Wittgenstein tot Weinreb moeten de afbrekingstekens in de hieronder vermelde woorden als koppelteken gelezen worden:

p. 467, r. 13-14 Hermans-bestrijding
p. 497, r. 23-24 Donau-oorlogsschip
p. 542, r. 22-23 niet-godsdienstigen
p. 571, r. 7-8 pseudo-monumentale
p. 603, r. 33-34 rood-pluchen
p. 623, r. 2-3 girlie-shows
p. 638, r. 1-2 Oost-West
p. 658, r. 11-12 20e-eeuwse
p. 710, r. 10-11 pseudo-Schumann
p. 725, r. 7-8 pro-Weinreb
p. 738, r. 6-7 NRC-Handelsblad-Cultureel-Supplementlezers
p.743, r. 8-9 vn-lezer


Naar boven