Een wonderkind of een total loss (1967)

Selecteer een deel 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Cumulatief register

Inleiding

Ruim anderhalf jaar nadat in 1966 Hermans’ succesvolle roman Nooit meer slapen verscheen, werd de verhalenbundel Een wonderkind of een total loss gepubliceerd. De eerste druk uit 1967 bevat de vier verhalen ‘De elektriseermachine van Wimshurst’, ‘Een wonderkind of een total loss’, ‘Hundertwasser, honderdvijf en meer’ en ‘Het grote medelijden’. Drie van die verhalen waren geheel of gedeeltelijk eerder in tijdschriften gepubliceerd. Van het ‘Het grote medelijden’ stond in 1962 een deel in Randstad, maar in 1954 had een ander deel van dat verhaal onder de titel ‘Iemand moeten ontmoeten’ ook al in Schrijversalmanak voor het jaar 1955 gestaan. ‘De elektriseermachine van Wimshurst’ was als enige in zijn geheel nieuw. Alhoewel Hermans een aantal keer met de gedachte speelde de bundelsamenstelling te wijzigen, bleef deze uiteindelijk toch ongewijzigd. Wel bracht Hermans voor nieuwe drukken vaak wijzigingen en correcties aan. De twaalfde druk van Een wonderkind of een total loss, die in 1993 verscheen, vormt het uitgangspunt voor de tekst van de editie.

De tekstgeschiedenis van Een wonderkind of een total loss biedt een overzicht van alle in het onderzoek gebruikte documentaire primaire bronnen, met bibliografische verwijzingen naar gedrukt materiaal en beschrijvingen van niet-openbaar toegankelijk archiefmateriaal; dit onderdeel bevat bovendien uniek beeldmateriaal uit het archief-Hermans.

De tekstbezorging van Een wonderkind of een total loss bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van Een wonderkind of een total loss samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.

De tekstgeschiedenis van Een wonderkind of een total loss

De hieronder gepresenteerde lijst biedt een beknopt overzicht van alle overgeleverde primaire documentaire bronnen van Een wonderkind of een total loss die van belang zijn voor de tekstgeschiedenis van de verhalenbundel. Deze zogenaamde ‘overlevering’ bestaat per bron uit drie onderdelen: een gecodeerde aanduiding van de bron (het sigle), een korte beschrijving van de bron met een datering en, indien van toepassing, een verwijzing naar de relevante nummers in de primaire Hermans-bibliografieën Het bibliografische universum van Willem Frederik Hermans van Janssen en Van Stek (verder: JS) of Schrijven is verbluffen van Delvigne en Janssen (verder: DJ).[1] Alle niet openbaar toegankelijke bronnen krijgen een beknopte documentaire beschrijving die direct vanuit de overlevering aanklikbaar is. De bronbeschrijvingen kunnen ook in chronologische volgorde worden geraadpleegd. Deze beschrijvingen geven via een aantal illustratieve voorbeelden aan hoe Hermans zijn teksten in de loop van een groot aantal jaren herzag en gaan ook in op de rol van derden (uitgevers, redacteuren, typografen, zetters, correctoren en lezers) bij dit voortdurende proces van herzien en verbeteren.[2] Aan de beschrijvingen gaat een korte bibliografische typering vooraf: deze bestaat achtereenvolgens uit het sigle, de beknopte beschrijving van de bron, omvang, datering, een verwijzing naar de plaats van herkomst en een eventuele signatuur. Bij bronnenmateriaal uit het archief-Hermans is een afbeelding toegevoegd.

[1] Zie voor een meer uitgebreide toelichting bij de Overlevering de Inleiding bij de Tekstgeschiedenis van de roman Conserve (Volledige Werken Deel 1).
[2] Uit het archiefonderzoek voor de tekstconstitutie blijkt dat Hermans incidenteel ook wijzigingen aanbracht in teksten die in een bloemlezing werden opgenomen. Ook die krijgen een aparte bronbeschrijving. Primaire bronnen zonder inhoudelijke correcties, die wel zijn opgenomen in Het bibliografische universum, krijgen geen aparte beschrijving.

Overlevering

verwijst naar een afbeelding afkomstig uit het archief-Hermans/collectie Frans A. Janssen

T¹	‘Iemand moeten ontmoeten’ in Schrijversalmanak voor het jaar 1955	[1954]	(DJ 236)
P¹	Drukproef van ‘Honderdvijf’	(1961/1962)
T²	‘Honderdvijf’ in Podium	(1962)	(DJ 311)
T³	‘Het grote medelijden’ in Randstad	(1962)	(DJ 314)
T^3m1	Correctie-exemplaar van Randstad	(1962)	(DJ 314)
M¹	Typoscriptvel (doorslag) van ‘Honderdvijf’	(1961/1963?)
T⁴	‘Het wonderkind of een total loss’ in Podium	(1963)	(DJ 338)
D¹	Eerste druk van Een wonderkind of een total loss	(1967)	(JS 265)
D²	Tweede druk van Een wonderkind of een total loss	(1968)	(JS 266)
D^2m1	Correctie-exemplaar van de tweede druk van Een wonderkind of een total loss	(1969)
D³	Derde druk van Een wonderkind of een total loss	(1969)	(JS 267)
D^3m2	Correctie-exemplaar van de derde druk van Een wonderkind of een total loss	(1969)
D⁴	Vierde druk van Een wonderkind of een total loss[1]	(1972)	(JS 268)
D^4m3	Correctie-exemplaar van de vierde druk van Een wonderkind of een total loss	(1974)
D⁵	Vijfde druk van Een wonderkind of een total loss	(1974)	(JS 269)
D^5m4	Correctie-exemplaar van de vijfde druk van Een wonderkind of een total loss	(1976)
D⁶	Zesde druk van Een wonderkind of een total loss	(1977)	(JS 270)
D^6m5	Correctie-exemplaar van de zesde druk van Een wonderkind of een total loss	(1977)
D^7a	Zevende druk van Een wonderkind of een total loss[2]	(1978)	(JS 271)
D^7b	Zevende druk van Een wonderkind of een total loss	(1978)	(JS 271)
D^7bm6	Correctie-exemplaar van de zevende druk van Een wonderkind of een total loss	(1978)
D⁸	Achtste druk van Een wonderkind of een total loss	(1981)	(JS 272)
D^8m7	Correctie-exemplaar van de achtste druk van Een wonderkind of een total loss	(1982)
D⁹	Negende druk van Een wonderkind of een total loss	(1985)	(JS 273)
D^9m8	Correctie-exemplaar van de negende druk van Een wonderkind of een total loss	(1985)
D¹⁰	Tiende druk van Een wonderkind of een total loss	(1986)	(JS 274)
D^10m9	Correctie-exemplaar van de tiende druk van Een wonderkind of een total loss	(1986)
D¹¹	Elfde druk van Een wonderkind of een total loss	(1988)	(JS 275)
D¹²	Twaalfde druk van Een wonderkind of een total loss	(1993)	(JS 276)

[1] Wegens een misdruk (p. 204 was blanco) werd een eerdere herziene vierde druk (april 1972) niet in de handel gebracht. Een nieuw vervaardigde oplage van de vierde druk zonder dit manco verscheen juni 1972.
[2] In een deel van de oplage van de zevende druk staat op p. 114 ‘boordevol’ en ‘voortudrend’ en op p. 126 ‘Rue de Valois’ en ‘kwaliteit’, een ander deel heeft op p. 114 ‘vol’ en ‘voortdurend’ en op p. 126 ‘rue de Valois’ en ‘kwalitieit’. In de overlevering worden de twee onderscheiden met de aanduiding a resp. b.

Bronbeschrijvingen van Een wonderkind of een total loss

P¹
Drukproef van ‘Honderdvijf’
Omvang: 4 vellen
December 1961/januari 1962
Literatuurmuseum
H.544 D.1 / HONDERDVIJF/KLEINIGHEDEN

Van de publicatie van het verhaal ‘Honderdvijf’ in Podium is een ongedateerde drukproef bewaard in de collectie van het Literatuurmuseum. Op de losse vellen, enkelzijdig bedrukt, staan correcties en aanvullingen in het handschrift van Hermans. Naast kleinere correcties en uitbreidingen voegde Hermans twee nieuwe zinnen in: ‘Was ik er indertijd niet mee opgehouden, had ik alle dagen gezocht, negentig jaar lang, dan zou ik de schelp die niemand nog gevonden had, misschien hebben gevonden. – Had ik vroeger maar niet gedacht nog voor andere dingen dan het zoeken van schelpen in de wieg te zijn gelegd.’[1]

T^3m1
Exemplaar van Randstad met een correctie bij ‘Het grote medelijden’
Omvang: 28 pagina’s
1962
Literatuurmuseum
WFH (Tijdschriften) Primair/Met Aantekeningen/Randstad

In een exemplaar van het tijdschrift Randstad bracht Hermans in zijn verhaal ‘Het grote medelijden’ op pagina 12 een correctie aan: ‘Et badabi, et badaloit’ werd ‘Et badabi, et badadoit’. De slogan van het Franse bronwatermerk Badoit (‘Et badadi, et badadoit, La meilleure eau, c’est la Badoit’) werd elders in het verhaal al wel juist door Hermans aangehaald.

M¹
Typoscriptvel (doorslag) van ‘Honderdvijf’
Omvang: 1 pagina
1961/1963?
Literatuurmuseum

Van het typoscript van het verhaal ‘Honderdvijf’ bleef alleen een doorslag van het laatste vel bewaard. Hermans dateerde het typoscript: ‘Terschelling juni ’61 / Gron[ingen] dec ’61’, maar plakte er ook een knipsel op van een krantenartikel uit Het Parool van 9 oktober 1963. De correcties die Hermans op het vel aanbracht dateren deels van voor de publicatie van het verhaal in Podium, deels van daarna.
In Een wonderkind of een total loss maakt ‘Honderdvijf’ deel uit van de novelle ‘Hundertwasser, honderdvijf en meer’ die verder bestaat uit de hoofdstukken ‘Vijfenzestig’ en ‘Honderdvijfenzestig’. Het hoofdstuk ‘Honderdvijf’ is uitgebreid ten opzichte van de publicatie in Podium. Na het oorspronkelijke slot komt hoofdpersoon Take thuis en raapt de krant op die in de gang ligt: ‘Vluchtig lezend, loop ik naar de zitkamer. Plotseling blijf ik staan, een opschrift trekt mijn aandacht.’ Hierna volgt integraal de tekst van het krantenknipsel dat Hermans op de bewaarde doorslag plakte, waarna in Een wonderkind of een total loss voor het hoofdstukeinde nog enkele pagina’s nieuwe tekst volgen.

D^2m1
Correctie-exemplaar van de tweede druk van Een wonderkind of een total loss
Omvang: 224 pagina’s
1968
Literatuurmuseum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/Een wonderkind of een total loss [2]

Het vroegste correctie-exemplaar van Een wonderkind of een total loss dat wordt bewaard in Hermans’ archief is er een voor de derde druk.[2] Hermans dateerde het exemplaar aan de binnenzijde van het omslag ‘23 jan. ’68’ en had bij dertig pagina’s correcties. Op een ingevoegd velletje somde hij de pagina’s met correcties op. Deels schreef hij deze verwijzingen ook op de titelpagina van het boek. Het zijn hoofdzakelijk correcties op woordniveau, waarbij het een aantal keer gaat om de verbetering van fouten die dateren van na de eerste druk.[3] Andere correcties zijn redactioneel en stilistisch van aard.
Hermans nam zijn correcties over in een kopijexemplaar dat hij op 23 augustus 1969 naar de uitgeverij stuurde, waar het ‘[i]n dank’ werd ontvangen.[4] Eind september meldde Hermans zijn uitgever dat hij nog twee andere onvolkomenheden in de tweede druk gevonden had: ‘Toen ik gisteravond EEN WONDERKIND OF EEN TOTAL LOSS nog eens doorkeek, heb ik daarin helaas en tot mijn ontsteltenis twee niet gesignaleerde miserabele drukfouten ontdekt. / Het zijn: // p. 8, r. 16 v.o. ‘Marinis’ lees: Marinus / p. 134, r. 18 v.o. ‘preseodymium’ lees: praseodymium. // Kunt u dit nog ijlings laten veranderen?’[5]
De Bezige Bij liet daarop weten ‘dat de derde druk al op de pers lag. Welke vellen er op dat moment gedrukt werden kan ik niet nagaan, maar er is een mogelijkheid dat ze nog verbeterd kunnen worden.’[6] In dezelfde brief bevestigde de uitgever een afspraak ‘dat we van de nieuwe (3e) druk van Uw boek een aantal gebonden exemplaren zullen maken, die in tegenstelling met de paperback-editie, genaaid geleverd zullen worden.’[7] De twee drukfouten die Hermans signaleerde zijn in de derde druk niet verbeterd.

D^3m2
Correctie-exemplaar van de derde druk van Een wonderkind of een total loss
Omvang: 224 pagina’s
December 1969
Literatuurmuseum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/Een wonderkind of een total loss [3]

In december 1969 schreef de uitgeverij aan Hermans dat de binderij ‘ondanks uitdrukkelijk verbod de rug van de voor de gebonden editie bestemde vellen’ afhaalde, waardoor een ‘genaaide editie’ niet meer mogelijk was. De binderij maakte een model ‘om te laten zien wat er nog van te maken valt’.[8] Dit model voor een ‘gebonden’ editie van de derde druk, waarbij de afgesneden katernen in een onbedrukte wit linnen band zijn gelijmd, bevindt zich in het archief-Hermans. Voorin schreef Hermans vier paginaverwijzingen: 8, 15, 134 en 195 en op de betreffende pagina’s verbeterde hij de twee fouten die hij al eerder doorgaf (op p. 8 ‘Marinis’ en op p. 134 ‘preseodymium’). Op de twee andere pagina’s omcirkelde hij lelijk druksel.
Hermans liet De Bezige Bij in een brief van 3 januari 1970 weten dat hij niets voelde voor een gebonden editie die niet echt gebonden was: ‘Natuurlijk kan er geen sprake van zijn dat er van dergelijke vellen een gebonden editie wordt vervaardigd. De koper van een dergelijke editie heeft er recht op waar voor zijn geld te krijgen: dat betekent dat iets dat er solide uitziet, ook solide moet zijn, geen geplakte knoeiboel.’ Hermans vond dat de verpeste vellen moesten worden vernietigd, en als ‘de vellen toch opnieuw gedrukt worden, kan men er meteen de vier drukfouten uithalen, die men er ten onrechte in heeft laten zitten. Zij bevinden zich op de pagina’s 8, 15, 134 en 195. Ik heb niet de gewoonte drukproeven voor Piet Snot te corrigeren.’[9]
Uiteindelijk werden de vellen niet opnieuw gedrukt, waardoor de correcties niet meer voor de derde druk doorgevoerd konden worden. Er kwam alsnog een gelijmd gebrocheerde uitgave van de derde druk. Op 23 januari schreef Hermans resumerend aan zijn uitgever: ‘Aangezien er nu toch duizenden geplakte exemplaren van de derde druk met de vier drukfouten in de handel zullen komen, heeft het maken van de gebonden editie mogelijk niet zoveel haast. In dat geval zou ik u voorstellen me het gecorrigeerde exemplaar weer toe te zenden zodat ik er eventueel nog meer drukfouten en of verandering in kan aanbrengen.’[10] Een gebonden editie zou ook later niet meer verschijnen.

D^4m3
Correctie-exemplaar van de vierde druk van Een wonderkind of een total loss
Omvang: 224 pagina’s
1972
Literatuurmuseum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/Een wonderkind of een total loss (4)

Hermans schreef een correctie voor de vijfde druk in een exemplaar van de vierde druk dat hij dateerde op ‘5 juli ‘72’. De correctie betrof lelijk zetsel op pagina 111. In een brief van 15 januari 1974 verzocht Eva Raab namens De Bezige Bij om correcties: ‘Wilt U in bijgaand exemplaar van EEN WONDERKIND OF EEN TOTAL LOSS Uw correctie’s[!] aanbrengen voor de vijfde druk, en ons het boek zo spoedig mogelijk weer terugzenden?’[11] Vermoedelijk nam Hermans zijn correctie in dit tweede exemplaar over en vulde hij die aan met nog een andere correctie: ‘Een auto die kapot is, is kapot.’ werd ‘Een auto die kapot is, rijdt niet.’[12] Enige dagen later liet Hermans weten dat hij het exemplaar separaat zou terugsturen: ‘In antwoord op uw zending van 15 januari jl stuur ik u EEN WONDERKIND OF EEN TOTAL LOSS (separaat) terug. Ik heb er de correcties voor de vijfde druk in aangebracht.’[13] Naast de genoemde correcties zijn er geen varianten tussen de vierde en de vijfde druk.

D^5m4
Correctie-exemplaar van de vijfde druk van Een wonderkind of een total loss
Omvang: 224 pagina’s
1974
Literatuurmuseum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/Een wonderkind of een total loss (5)

In een exemplaar van de vijfde druk met aan de binnenzijde van het voorplat het datumstempel ‘25 maart 1974’ schreef Hermans op de Franse titelpagina twee paginaverwijzingen waarvan hij er één later weer doorhaalde.[14] In de tekst bracht hij twee correcties aan, waarvan één op een niet op de titelpagina vermelde pagina. Op pagina 122 werd ‘Don’t know-how’ gecorrigeerd naar ‘Don’t know how’ en op pagina 222 ‘Bobard’ naar ‘Bombard’.[15] Hermans bewaarde twee knipsels in dit exemplaar, waaronder een interview met R.A.J. van Lier uit De Telegraaf van 2 december 1967.[16]
In een brief van 11 november werd Hermans verzocht correcties door te geven voor een nieuwe druk: ‘Er moet weer een herdruk komen van ‘Het behouden huis’ en ‘Een wonderkind of een total loss’. / Wil je zo vriendelijk zijn je correctie in bijgesloten exemplaren aan te brengen […].’[17] Beide correcties werden in de zesde druk doorgevoerd.

D^6m5
Correctie-exemplaar van de zesde druk van Een wonderkind of een total loss
Omvang: 224 pagina’s
1977
Literatuurmuseum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/Een wonderkind of een total loss [6]

Correcties voor de zevende druk schreef Hermans in een exemplaar van de zesde druk met aan de binnenzijde van het voorplat een paraaf en de datering ‘A’dam 21 feb. 1977’. Op de titelpagina staan in verschillende kleuren inkt negentien paginaverwijzingen. Op de eerste pagina van ‘De elektriseer machine van Wimshurst’, plakte Hermans een op doorslagpapier getypte passage ter vervanging van twee alinea’s. De passage waarin de ligging van de school beschreven wordt (‘op een met klinkers geplaveid binnenplein’) is in de nieuwe versie gedetailleerder, met onder andere de nieuwe zin: ‘Vocht kon niet ontwijken, lakens en kleren droogden in geen dagen.’ Aan het slot van het eerste hoofdstuk van hetzelfde verhaal plakte Hermans in typoscript een uitbreiding van anderhalve alinea.[18]
De overige correcties zijn kleinere aanpassingen in handschrift, waaronder stilistische wijzigingen, redactionele wijzigingen en de verbetering van een enkele drukfout.[19]
In een brief van 2 augustus 1978 verzocht De Bezige Bij om correcties ‘want de 6e druk is bijna op.’[20] Hermans stuurde op 14 augustus een gecorrigeerd exemplaar naar de uitgeverij.[21]

D^7bm6
Correctie-exemplaar van de zevende druk van Een wonderkind of een total loss
Omvang: 224 pagina’s
1978
Literatuurmuseum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/Een wonderkind of een total loss [7]

In een exemplaar van de zevende druk van Een wonderkind of een total loss, dat Hermans aan de binnenzijde van het voorplat voorzag van een paraaf en de datering ‘Paris 5-12-78’, signaleerde Hermans twee zetfouten en bracht hij daarnaast een kleine wijziging aan. In ‘Hundertwasser, honderdvijf en meer’ corrigeerde Hermans ‘linkeroog’ naar ‘linkerooglid’.[22]

D^8m7
Correctie-exemplaar van de achtste druk van Een wonderkind of een total loss
Omvang: 224 pagina’s
1982
Literatuurmuseum
WFH (Boeken) Primair/Met Aantekeningen/Een wonderkind of een total loss [8]

Correcties voor de negende druk verzamelde Hermans in zijn archiefexemplaar van de achtste druk, dat hij aan de binnenzijde van het voorplat voorzag van de datering ‘21 jan 1982’. Op de Franse titelpagina schreef Hermans in verschillende kleuren inkt en met potlood tien paginaverwijzingen, maar ook op tweeëntwintig andere pagina’s staan correcties. Het gaat opvallende vaak om redactionele wijzigingen, maar Hermans verbeterde ook drukfouten (zoals ‘gelgenheid’ en ‘kwalitieit’) en bracht stilistische wijzigingen aan.[23]
Met Hermans’ correcties zou het anders gaan dan bij de vorige drukken, want De Bezige Bij wilde in ‘het vroege najaar’ van 1985 ‘een éénmalige pocketuitgave’ brengen.[24] Hermans ging akkoord met dit voorstel, maar tekende er wel bij aan: ‘Als Een Wonderkind of een total loss als pocketboek herdrukt zou worden, moet met enkele correcties rekening worden gehouden. Het is die uitgave waarin, op raadselachtige wijze, telkens bij herdruk de gekste drukfouten opduiken. Dat is ook nu weer gebeurd in de laatste, achtste druk van 1981.’[25]
In april 1985 liet Dolf Hamming van De Bezige Bij over de plannen voor de pocketuitgave aan Hermans weten: ‘Het boek zal geheel opnieuw worden gezet, en de drukproef zal je ter correctie worden voorgelegd. In die drukproef kan je dan ook de correcties die je nu nog hebt liggen aanbrengen’.[26] Hermans nam de correcties uit zijn archiefexemplaar over op een drukproef voor de negende druk en vulde die bovendien aan met nieuwe correcties.[27] Deze gecorrigeerde drukproef is niet overgeleverd.

D^9m9
Correctie-exemplaar van de tiende druk van Een wonderkind of een total loss
Omvang: 208 pagina’s
1985
Literatuurmuseum
WFH (Boeken) Primair/Zonder Aantekeningen/Een wonderkind of een total loss

In het archief-Hermans wordt een exemplaar van de negende druk bewaard dat Hermans, blijkens een datering op de Franse titelpagina, op 12 juli 1985 ontving. Hij bracht hier een correctie in aan en bewaarde een knipsel van de ‘Top-50 1985 fiction’ uit Vrij Nederland van 21 december 1985 in dit boek. Een wonderkind of een total loss staat in die top 50 op de zesde plaats.
In februari 1986 ontving Hermans van Dolf Hamming van De Bezige Bij een correctie-exemplaar voor de volgende druk: ‘Deze laatste druk in pocketvorm is helemaal opnieuw gezet en wellicht staan er toch nog drukfouten in of zijn verbeteringen jouwerzijds noodzakelijk. Wij willen nl. van dit laatste zetsel gaan herdrukken.’[28] Hermans’ enige correctie werd niet in de tiende druk verwerkt.[29]

[Terug naar overlevering]

D^10m9
Correctie-exemplaar van de tiende druk van Een wonderkind of een total loss
Omvang: 208 pagina’s
1986
Literatuurmuseum
WFH (Boeken) Primair/Zonder Aantekeningen/Een wonderkind of een total loss

Hermans’ laatste correcties voor Een wonderkind of een total loss bracht hij aan in een exemplaar van de tiende druk. Op de Franse titelpagina met het stempel ‘Reçu le 26 aout 1986’ schreef hij in potlood de paginanummers 96 en 105. Op de eerstgenoemde pagina tekende hij aan dat een regel ‘te vol’ was en op p. 105 voegde hij een komma toe.[30] Hermans bewaarde ook twee knipsels en een ansichtkaart in dit exemplaar.[31] De twee correcties werden in de elfde druk doorgevoerd. Voor de twaalfde druk gaf Hermans geen correcties meer door.

[1] De zinnen zijn gewijzigd terug te vinden in Een wonderkind of een total loss, in de editie op p. 143.
[2] Hermans gaf ook correcties door voor de tweede druk, maar een correctie-exemplaar van de eerste druk ontbreekt. In het archief worden wel verschillende exemplaren van de eerste druk bewaard zonder aantekeningen; een van die exemplaren is door Hermans gedateerd (‘11 nov ’67’). Naast deze exemplaren bleef een ongedateerde dummy voor de eerste druk bewaard met op de titelpagina de ondertitel ‘vier novellen’. De ondertitel haalde de uiteindelijke uitgave niet. In de inhoudsopgave staat alleen de titel ‘Een wonderkind of een total loss’, en het is ook dit verhaal waarvan een deel van het eerste hoofdstuk is gezet, de overige pagina’s zijn blanco. Hermans bracht geen correcties in de dummy aan.
[3] Hermans corrigeerde ‘tot wel deel’ naar ‘tot welk deel’, het is een voorbeeld van een fout die na de eerste druk is ontstaan. Dergelijke fouten konden ontstaan omdat staand zetsel werd gebruikt. Zetsel werd bewaard om bij nieuwe drukken weer te kunnen gebruiken. Bij het bewaren en het opleggen van een nieuwe druk konden beschadigingen optreden en letters uit het zetsel vallen. Zie ook D^5m2 in de Overlevering van Nooit meer slapen op deze website.
[4] Hermans aan De Bezige Bij, 23 augustus 1969, De Bezige Bij aan Hermans, 26 augustus 1969, doorslag resp. origineel in archief-Hermans.
[5] Hermans aan De Bezige Bij, 27 september 1969, doorslag in archief-Hermans. De eerste drukfout (‘Marinis’) dateert van na de eerste druk; het foutieve ‘preseodymium’ stond al wel in die druk. Hermans schreef de correcties ook in het hier beschreven archiefexemplaar (D^2m1).
[6] De Bezige Bij aan Hermans, 29 september 1969, archief-Hermans.
[7] De Bezige Bij aan Hermans, 29 september 1969, archief-Hermans.
[8] De Bezige Bij aan Hermans, 18 december 1969, archief-Hermans.
[9] Hermans aan De Bezige Bij, 3 januari 1970, doorslag in archief-Hermans.
[10] Hermans aan De Bezige Bij, 23 januari 1970, doorslag in archief-Hermans. Het gecorrigeerde exemplaar waar Hermans in deze brief over schrijft is niet overgeleverd.
[11] Eva Raab (De Bezige Bij) aan Hermans, 15 januari 1974, archief-Hermans.
[12] In de editie op p. 190.
[13] Hermans aan Eva Raab (De Bezige Bij), 21 januari 1974, doorslag in archief-Hermans.
[14] De correctie die later werd doorgehaald staat op p. 97. Hermans wilde ‘en of ik jarig ben, maakt geen verschil’ aanvankelijk wijzigen in ‘en of ik jarig ben of niet, maakt geen verschil’. In de editie op p. 92.
[15] In de editie resp. op p. 113 en op p. 198. De eerste correctie bracht Hermans ook aan in zijn archiefexemplaar van de tweede druk (D^2m1).
[16] [Anoniem], ‘Prof. dr. R.A.J. van Lier, een superdeskundige, over ontwikkelingshulp: “Dit is een werk van steen voor steen”’. In: De telegraaf, 2 december 1967. Rudy van Lier was een zwager van Hermans. Van Lier kan worden herkend in het personage Adam in ‘Het grote medelijden’. Ook ingevoegd is een knipsel van een interview met Jeanne Meurs, een ander lid van Hermans’ schoonfamilie: Tom Brouwer, ‘Mevrouw Jeanne Meurs, echtgenote van de Nederlandse ambassadeur in Colombia, richtte een herstellingszaal voor arme kinderen in: “Ondervoeding is het grootste probleem”’. In: De Telegraaf, 5 februari 1969.
[17] De Bezige Bij aan Hermans, 11 november 1976, archief-Hermans.
[18] Het gaat om de passage ‘Planten en dieren […] de bekwaamste mensenvingers.’ In de editie op p. 24-25.
[19] Een voorbeeld van een redactionele wijziging is dat Hermans op verschillende plaatsten ‘Rue’ wijzigde in ‘rue’, ‘Avenue’ in ‘avenue’ en ‘Boulevard’ in ‘boulevard’.
[20] De Bezige Bij aan Hermans, 2 augustus 1978, archief-Hermans.
[21] Hermans aan De Bezige Bij, 14 augustus 1978, doorslag in archief-Hermans.
[22] In de editie op p. 132. Mogelijk lag aan deze correctie een brief uit 1968 ten grondslag van zenuwarts J.H.M. van Eck, die bij de passage waarin de aangezichtsverlamming van Huckriede ter sprake komt aanmerkte: ‘iemand met een aangezichtsverlamming kan zijn oog wel openen doch niet sluiten, zodat de lidspleet aan die kant dan meestal wat wijder is dan aan de gezonde kant.’ J.H.M. van Eck aan Hermans, 22 januari 1968, archief-Hermans. De brief wordt bewaard in dossier ‘Wonderkind’.
[23] In het exemplaar bewaarde Hermans ook een ansichtkaart met een afbeelding van de litho ‘Le Thermogène engendre la chaleur’ van de grafisch ontwerper Leonatto Capiello en promotiemateriaal voor de verfilming van ‘De elektriseer machine van Wimshurst’ door Erik van Zuylen uit 1978.
[24] De Bezige Bij aan Hermans, 8 februari 1985, archief-Hermans.
[25] Hermans aan De Bezige Bij, 4 maart 1985, doorslag in archief-Hermans.
[26] Dolf Hamming (De Bezige Bij) aan Hermans, 22 april 1985, archief-Hermans.
[27] Digitale tekstvergelijking heeft aan het licht gebracht dat er meer varianten tussen de zevende en de negende druk zijn dan in het archiefexemplaar staan aangetekend. Het gaat hoofdzakelijk om verschillen van redactionele aard.
[28] Dolf Hamming (De Bezige Bij) aan Hermans, 18 februari 1986, archief-Hermans.
[29] Op p. 197 corrigeerde Hermans in potlood ‘of België zijn’ naar ‘of België te zijn’. In de editie op p. 190.
[30] De komma werd toegevoegd na ‘Ze logen’ in de zinsnede ‘Ze logen en bedrogen elkaar, ze gingen met elkaars vrouw naar bed’. In de editie op p. 104. Om het probleem van de te volle regel op te lossen werd in de volgende druk een witregel opgeofferd om ruimte te maken, deze witregel is voor de editie weer teruggeplaatst. Het gaat om de witregel op p. 96 van de editie.
[31] Het gaat om een knipsel uit de VPRO-gids van 16 januari 1993 met het artikel ‘Evgen Bavcar, of: het donker voorbij’ waarin Hermans’ verhaal ‘De blinde fotograaf’ ter sprake komt en een knipsel van Emma Brunt, ‘Heimwee naar Bolderburen’ uit Het Parool van 3 november 1994 waarin ‘De elektriseermachine van Wimshurst’ wordt genoemd. De ansichtkaart is van Piet Schreuders aan een kat van Hermans ‘Toetie Dinky Toy p/a Age Bijkaart’ gedateerd 24 september 1978. De afbeeldingszijde toont een beeld uit de verfilming van ‘De elektriseermachine van Wimshurst’ uit dat jaar waarin een kat figureert.

De tekstbezorging van Een wonderkind of een total loss

De tekstbezorging bestaat uit drie lijsten. Bij de editeursingrepen wordt een overzicht gegeven van alle correcties die in de geëditeerde tekst zijn aangebracht. De twee andere lijsten geven overzichten van witregels die in de editie van Een wonderkind of een total loss samenvallen met het einde van een pagina en koppeltekens die voorkomen aan het einde van een regel.

Editeursingrepen

In de uitgave van Een wonderkind of een total loss in de Volledige Werken zijn, op grond van het kritisch onderzoek van de basistekst (twaalfde druk, 1993 (D¹²)) en de tekstvergelijking van voorafgaande boekdrukken, tijdschriftpublicaties en overige primaire en secundaire documentaire bronnen die relevant zijn voor de tekstgeschiedenis, de hieronder volgende correcties in de basistekst aangebracht. Na het paginacijfer en het regelnummer van de boekuitgave wordt eerst de verbeterde lezing vermeld, gevolgd door de oorspronkelijke, foutieve lezing van de basistekst. Indien een of meer voorafgaande versies de juiste lezing hebben wordt daarna via het sigle verwezen naar de meest recente tekstversie met deze lezing.

p. 38, r. 5	oor van papier-maché	oor van papier maché	D¹
p. 62, r. 26	hij doet je niets.	hij doet je niets.’	D¹
p. 62, r. 27	motorfietsen, weet je.’	motorfietsen, weet je.	D¹
p. 77, r. 27	tegen Loekie gezegd	tegen Loeki gezegd	D⁷
p. 92, r. 19	op kantoor laten zien.	op kantoor laten zien	D⁷
p. 92, r. 20-21	[witregel]Wat is er eigenlijk	Wat is er eigenlijk	D⁷
p. 94, r. 5-6	Rare Earths’ verschuldigde	Rare Earths verschuldigde
p. 96, r. 33-34	[witregel]Mijn kantoorlokalen zijn	Mijn kantoorlokalen zijn	D⁹
p. 97, p. 33	nooit een grondlegger.’	nooit een grondlegger.
p. 116, r. 4	Voornamelijk dat Sibylle	Voornamelijk dat Sybille	D¹
p. 116, r. 19	van mijn Sibylle dat	van mijn Sybille dat	D¹
p. 116, r. 23	vroeg ik Sibylle het	vroeg ik Sybille het	D¹
p. 118, r. 15	Sibylle vond het	Sybille vond het	D¹
p. 118, r. 21	Sibylle was een	Sybille was een	D¹
p. 118, r. 35	in plaats van Sibylle	in plaats van Sybille	D¹
p. 119, r. 21-22	oud voor.’ [nieuwe alinea] ‘Niet te oud	oud voor.’ ‘Niet te oud
p. 119, r. 25-26	tanden nog.’ [nieuwe alinea] ‘Zie je	tanden nog.’ ‘Zie je
p. 120, r. 10	per ongeluk Sibylle zei	per ongeluk Sybille zei	D¹
p. 124, r. 9	afscheid van Sibylle	afscheid van Sybille	D¹
p. 139, r. 24	Zaagje (Donax), de	Zaagje (Donax,) de	D²
p. 165, r. 26	haar minnaar heeft	haar minaar heeft	D⁷